Ədəbiyyat kateqoriyası üzrə məqalələr

Yazda tanrılar Tipasanı məskən seçir və orada hər şey günəş dilində danışır, yovşan ətrindən məst olur, gümüşü zirehə buxovlanmış dənizdə boğulur, masmavi səma ətraf çiçəklərdə və sal daşların qoynunda itir. Günün başqa saatlarında ətraf günəş işığından gözlərini qıyıb qaranlığa qərq olur. Gözlər kirpiklərə qonan titrək işıq və rəng zərrələrindən başqa nəsə görə biləcəyinə əbəs yerə ümid edir. Ətirli otların kəsif qoxusu boğazı qıcıqlandırır, nəfəs almaq çətinləşir. Ətraf kəndlərin başının üstünü kəsdirən təpələrin arxasından sıyrılaraq, ağır-ağır, arxayınlıqla dənizə baş vuran qara, nəhəng Şeunu zorla seçirəm.

Kəndi ötüb keçirik, buradan buxta görünür. Sarımtıl-mavi aləmə qərq oluruq, yayda Əlcəzair torpağının yetişdirdiyi xoş rayihə bizi nəfəs kimi qoynuna alır. Ətraf villaların divarlarından boy verən yasəmən kolları göz oxşayır; bağçalarda bir qədər sonra al-əlvan rəngə boyanacaq solğun bənizli ketmilər hələ də qalır, bir də uzaqdan baxanda qaymaq köpüyünü xatırladan, zərif-bənövşəyi iris kollarının əhatəsində mürgü döyən bəyaz qızılgül dənizi. Hər daş parçası hərarət saçır. Qızıl düymə kimi bərq vuran avtobusdan enəndə kənd-kənd dolaşan qəssabların qırmızı maşınlarının siqnal səslərilə qarşılaşrıq.

Cənab De Balzak dahilər arasında ən birinci, seçilənlər arasında ən yaxşısı idi.
Cənablar! İndicə məzara qoyduğumuz bu insan o kəslərdəndir ki, onu son mənzilə bütün xalq yola salır. Bizim dövrdə xəyali böyüklük yoxdur. İndi nəzərlər hökmdarlıq edənlərə yox, düşünənlərə dikilmişdir, mütəfəkkirlərdən kimsə bizi tərk edəndə onun ölümü, itkisi bütün ölkəni həyəcanlandırır, sarsıdır.

Bizim günlərimizdə istedadlı adamın itkisi cəmiyyətin geniş dairələrini kədərləndirir, dahinin itkisi bütün milləti kədərləndirir. Balzakın adı açıq şüa ilə işığın elə zolağına axır ki, onu bizim era özündən sonraya saxlayır.

Cənab De Balzakla Napoleondan sonra XIX əsrin parlaq ideyaları meydana gəldi, sanki sivilizasiyanın inkişafında belə qanun var ki, qılınc gücü ilə hökmranlıq edənləri mənəviyyatın gücü ilə idarə edənlər əvəz edir.

"Çerçil «Nobel mükafatı»nı nə yazdığı şeirlərə, nə də nəsrinə görə aldı. Ona bu mükafat bir neçə sadə və hikmətli sözünə görə verildi ki, onlara nə poeziya, nə nəsr demək olar. O, bu mükafatı uğurlu başlıq — «gerçəkliyin poeziyası» — seçə bildiyi üçün, dəyərli fikirlərinə görə aldı, hansı ki, həmin fikirlərdə insan dəyanətinin və kobudluğunun əsl mahiyyəti əks olunurdu.

Bizim çoxumuz, yəni o dövrdə yaşayanlar yaxşı bilir ki, Çerçilin «gerçəkliyin poeziyası» tarixin gedişatını dəyişdi. Hər şey onun qələminin qüdrəti yanında miskin göründü. Qısqanclıqla təqdim edilən söz, ustalıq, həvəs və istedadla birlikdə bəzən son dərəcə möhtəşəm çıxış yolu ola bilər.

Söz insanları bir-biri ilə danışmağa təhrik etmək gücünə qadirdir, çünki yazıçının ağzından qaçırdığı söz, sadəcə onun öz fikirlərini ifadə etmir, o söz bütünlükdə Yer kürəsinin fikir və düşüncələrini təzahür edir. Sözlər insanın insanla, yəni yolçunun öz bələdçisi ilə ünsiyyət qurmağına körpü salır, beləcə, hər bir millət sağlam fikirlə köklənir, ağılla ehtiyatını götürür, onun gücü qarşısında hakimlər və alverçilər məğlub olur və millətlər bir-birilə dil tapır.

Aptekə girməyiylə çixmağı bir oldu. Sürücü maşına söykənib siqaret yandırırdı, onu görəndə duruxdu:
— Nə oldu?
— Burda növbədi, başqasına gedək.
— Bu gün rayonda bütün apteklər belə olacaq.
— Hardan bilirsiz?,- ironiyayla sürücüyə baxdı.
— Çünki bu gün pensiyalar gəlib.

Silviya Plat müasir Amerika poeziyasının ən böyük simalarından biri hesab edilir. İlk romanı heç bir ay deyildi ki, nəşr olunmuşdu. Bu – “Şüşə qapaq altında” – elə sonuncu romanı oldu. Silviya əsərin nəşrindən bir ay keçməmiş intihar etdi. 

31 yaşı vardı. Yaradıcılıq eşqinin qaynadığı dövr idi. İki uşaq anası olsa da, vaxt tapıb şeirlər yazır və artıq Amerikanın parlayan günəşini tənqidçilər tanımağa başlayırdı.

Lakin o bir andaca bütün bunlara son verdi. Qayğıkeş ana ölümünü dəqiqliklə hazırlamışdı: əvvəlcə uşaqları üçün səhər yeməyi hazırlayır, süd, yağ və s. sonra mətbəxə keçib şəlpəni isladaraq qapının altına dürtür. Yuxu dərmanı qəbul edir, dördgözü açır və başını sobaya soxub yatır…

Səmada günəş şüaları sönməyə başlayan kimi yerdən alatoran qalxır. Alatoran – möhtəşəm gecə ordusunun minlərlə görünməz alayları və milyardlarla əsgərləridir. Bu nəhəng ordu dünyanın yaranışından bəri işıqla mübarizə aparır, hər səhər geri çəkilir, hər axşam qalib gəlir, günəş doğanadək hökm sürür, gündüz isə məğlubiyyətə uğrayıb gözdən iraq yerlərdə gizlənib gözləyir.

O, dağların mağaralarında, şəhərin zirzəmilərində, daha çox meşələrin və göllərin dərinliklərində gözləyir. Yaşı əsrlərlə ölçülən yeraltı mağaralarda, xəndəklərdə, evlərin küncündə, divarların çatlarında gizlənib gözləyir. O, ağac qabığının hər çatında, paltarın hər büküşündə yaşayır, ən kiçik qum dənəsinin altında uzanır, ən incə hörümçək toruna ilişir və gözləyir. Onu bir yerdən ürküdüb qovsalar, elə o dəqiqə yerini dəyişir, amma elə fürsət axtarır ki, qovulduğu o yerə yenidən qayıtsın və tutulmamış mövqeləri ələ keçirib bütün dünyanı bassın.

“Bir dəfə gecə kəşfiyyatda idim. Bizim polkun ərazisində bütöv bir rota döyüş keçdi. Səhərə yaxın onlar getdi, neytral zonada inilti səsləri gəldi. Yaralılar qalmışdı. “Getmə, öldürərlər”- deyə döyüşçülər məni buraxmırdı: “Görürsən, artıq hava işıqlaşır”. Qulaq asmadım, sürünə-sürünə getdim. Yaralını tapdım, kəmərlə əlimə bağlayıb 8 saat sürüdüm. Sağ-salamat gətirib çıxardım. Komandir bildi: Özbaşınalığa görə 5 sutka həbs verdi. Polk komandiri isə başqa söz deyirdi: “Təltifə layiqdir”. 19 yaşımda mənim “Cəsurluğu görə” medalım var idi. 19 yaşımda saçıma dən düşdü. 19 yaşımda hər iki ciyərimdən güllə keçmişdi, iki fəqərəmin arasından başqa bir güllə yarası almışdım. Ayaqlarım iflic oldu… 19 yaşımda… Mənim indi 19 yaşında nəvəm var. Baxıram ona və inana bilmirəm. Uşaqdır… Uşaq...”

“Gecə növbədə idim. Ağır yaralıların palatasına keçdim. Kapitan yaralı halda uzanmışdı… Həkimlər mənə demişdilər ki, vəziyyəti ağırdır, səhərə çıxmaz… Ondan soruşdüm: “Necəsən? Sənə necə kömək edim?”

Türk şeirində böyük dəyişikliklərə imza atan əsas simalardan biri Orxan Vəlidir. Onu ən yaxşı Oktay Rifat izah edir: “Bir neçə nəslin ard-arda tamamlaya biləcəyi dəyişikliyi o bir neçə ilə tamamladı”.

Orxan Vəli şair deyiləndə kütlənin ağlına gələn ilk isimdir. Çünki o — "Üzərində ən çox durulmuş, zaman-zaman lağ edilmiş, zaman-zaman özünü qəbul etdirmiş, təkrar inkar, təkrar qəbul edilmiş; zamanında həm yaxşı həm pis şöhrətə nail olmuş bir şairdir” (Sait Faik).

Şeirlərindən bir nümunənin məktəb dərsliyinin ədəbiyyat kitablarında yer aldığı bir vaxtda tələbələr həmişə müəllimin bu şeiri oxutmasını həsrətlə gözləyirdilər. Lakin bu şeiri müəllimlər heç oxutmurdu. 
Yenə də İstanbul şeirləri arasında ən çox "İstanbulu Dinlyorum Gözlerim Kapalı" şeiri xatırlanır.

Sait Faik, Orhan Vəlini belə təsvir edir: "İki incəcik ayaq, qısaca bir trençkot, sarıbülbül sarısı bir şərf, üçbucaq formalı bir üz, şişirdilmiş bir sinəyə bənzəyən bir kürək,- Budur görünüşcə Orhan Vəli".

Henri Armstronqun ölməsi deyəsən, heç onun özünə də inandırıcı gəlmirdi. Onu, ümumiyyətlə, nəyəsə inandırmaq çox çətin idi. Lakin, həqiqətən də, basdırılmış olduğunu qəbul etməyə onun bütün hissiyyat orqanları vadar edirdi. O, kürəyi üstə uzadılmışdı, qarnının üstündə birləşmiş və bir-birinə bu ona heç bir xeyir gətirməsə də, onun asanlıqla qırdığı nə isə ilə sarılmış əlləri, bununla bərabər, özünü tərpədə bilməməsi, zülmət qaranlıq, dəhşətli sükut ona vəziyyətinin reallığına şübhə etmək imkanını vermirdi, odur ki o, bu vəziyyətinə qeyd-şərtsiz boyun əydi.

Lakin ölü olmaq… xeyr, xeyr, o, sadəcə, çox xəstə idi. Bundan başqa, xəstə adamlara xas olan süstlük onun canına hakim kəsilmişdi, ona görə də o, talenin ona hazırladığı qeyri-adi müqəddərat haqqında bir elə düşünmürdü. O, filosof deyildi, sadəcə, hal-hazırkı anda patoloji laqeydliyin çulğaladığı adi bir adamdı. Bu situasiyaya hər hansı təsirini göstərə biləcək orqan isə susqun vəziyyətdə idi. Odur ki öz yaxın gələcəyi üçün heç bir iş görmək istəyinin olmaması nəticəsində o öz-özü ilə tam harmoniyada olub yuxuya getdi.

Florensiya, aprel 1964

Axşam saat 9 idi. Balaca boyu ilə uşaqdan seçilməyən bir kişi təngnəfəs halda polis bölməsinə çatıb dayandı. O, növbətçinin oturduğu kabinənin şüşəsinə əllərilə vuraraq müstəntiq ilə danışmaq istədiyini bildirdi. O, bu sözləri qışqıra-qışqıra desə də sakit olmağa çalışırdı. Növbətçi Muqnay ondan sakitləşməsini xahiş edib hansı müstəntiqlə görüşmək istədiyini soruşdu. Cırtdana oxşayan bu balaca kişi çirkli əllərini şüşəyə vuraraq qışqırdı:

“Müstəntiq Bordelli!” – o, bu sözləri elə tərzdə dedi ki, sanki bu bölmədəki tək müstəntiq Bordelli idi.

”Yaxşı, bəs o burada yoxdursa?”- Muqnay soruşdu.

”Yox, o burada olmalıdır. Mən onun dəyənəyini gördüm bayırda”- balaca kişi acıqla dedi.