Ədəbiyyat kateqoriyası üzrə məqalələr

O, taleyin kinayəsi ilə, bəzən usta ailələrində dünyaya gələn zərif və cazibədar qızlardan biri idi. Onun cehizi yox idi və gələcəyə ümid bəsləmirdi.
Yuxarı təbəqədən zəngin bir adamın onu sevib evinin xanımı etməsinə heç bir ehtimalın olmadığını bildiyindən Təhsil Nazirliyində işləyən kiçik bir məmurun evlilik təklifini qəbul etmişdi. Bahalı paltara pulu olmadığından sadə geyinirdi, özündən aşağı təbəqədən birinə ərə getdiyi üçün özünü bədbəxt hesab edərdi. Çünki qadın üçün hansı zümrədən, hansı nəsildən olmağın fərqi yoxdur, gözəllik, zəriflik və məlahət ona ailənin verdiyi imtiyazları əvəz edirdi.

Kasıb ailədə böyüyən qızların sahib olduqları davranış qaydaları, dərin zəka və incə zövq onları ən varlı xanımlarla bir səviyyədə tutmağa şərait yaradan üstünlük idi.
Gözəl və təmtəraqlı həyat üçün doğulduğunu hiss edirdi, amma heç nəyi yox idi, ona görə də əzab çəkirdi. O, evinin kasıbvari, divarların çılpaq görünməsindən, üstü yırtılmış stullardan, solmuş pərdələrdən xəcalət çəkirdi.

Birincisi Tanrıdan, ikincisi insandan, üçüncüsü şeytandan
1918-ci ilin soyuq bir yanvar səhərində, Vyazm şəhərinin küçəsi boyu gənc bir qadın harasa tələsirdi. O bir aptekdən o birinə qaçır və morfi xəbər alırdı. Halı hal deyildi. İnqilabın aləmi başına götürdüyü bir ölkədə aspirin tapmaq müşkül idi, qaldı ki, morfi. Əczaçılar yalvarışla əzik-üzük respeti göstərən qadının halına acıyırdılar. O yerli xəstəxanın həkiminin arvadıydı. Özü də bu həkim morfi aludəçisiydi. Vyazm kiçik şəhərdir, burda, heç kimdən heç nəyi gizlədə bilməzsən.

Şəhərin ucqarlarında bir yerdə yanımcıl bir əczaçı həmin dəyərli dərmanı qadına satdı. Bədbəxt qadın evə tərəf götürülsə də, nə isə düşünüb dayandı. O darmadağın olmuş bir halda tutqun rəngli mayenin köpüklərinə diqqət kəsildi və ağlından keçdi ki, bu morfi dozası ərini öldürəcək. Elə o anda ağlına xilasedici bir ideya gəldi. Qadın apteka qayıdıb distillə olunmuş su da aldı. Növbəti həftə ərzində o morfi məhlulunu, su ilə əvəz edib ərinə verdi və bir möcüzə gerçəkləşdi. Əri amansız azarın caynaqlarından qurtulmuşdu. O ərini ölümün əlindən aldı.

Bir gün axşam ekzekutor* İvan Dmitriç Çervyakov ikinci sıra kresloda oturub durbin ilə “Kornevil zəngləri” operasına baxır və özünü son dərəcə xoşbəxt hiss edirdi. Lakin birdən… hekayələrdə lakin birdən sözünə tez-tez təsadüf olunur. Müəlliflər haqlıdırlar: həyat gözlənilmədən baş verən hadisələrlə doludur! Bəli, birdən onun üz-gözü qırışdı, gözləri qıyıldı, nəfəsi kəsildi…

O durbini gözündən uzaqlaşdırıb əyildi və ...asqırdı. Asqırmaq heç kimə, heç yerdə qüsur tutulmur. Kəndlilər də, polis müdirləri də, bəzən hətta gizli müşavirlər də asqırırlar. Hamı asqırır. Çervyakov heç pərt olmadı, yaylıqla ağız-burnunu sildi və asqırması ilə bir kimsəni narahat edib-etmədiyini bilmək üçün nəzakətli bir adam kimi ətrafına baxdı. Lakin bu zaman o utanmalı oldu, qabaqda, birinci sırada oturan bir qoca öz əlcəyi ilə daz başını və boynunu bərk-bərk silir və yavaşcadan deyinirdi. Çervyakov qocanı tanıdı, o, yollar idarəsində işləyən statiski general Brizjalov idi.

Çervyakov düşünərək öz-özünə dedi: “Asqıranda tüpürcəyim üstünə sıçrayıb! Mənim rəisim olmasa da hər halda yaxşı olmadı. Üzr istəmək lazımdır” Çervykaov öskürdü və başını qabağa uzadıb generalın qulağına pıçıldadı:

Ruhunu satmaqla bağlı
Deyilənə görə, Bulqakov tez-tez “Faust”a baxmaq üçün “Bolşoy Teatra” gedirmiş. Bu opera onun əhvalını açırmış. Faust obrazı ona xüsusilə doğma imiş. Ancaq, günlərin bir günü Bulqakov teatrdan evə qaşqabaqlı, gərgin vəziyyətdə gəlir. Arvadı nə olduğunu soruşunca, o yaxın günlərdə yazmağa başladığı “Batum” pyesin ucbatından bu hala düşdüyünü deyir. Sən demə Stalin haqda pyes yazmağa razılıq vermiş Bulqakov, birdən-birə ruhunu şeytana satmış Faustun yerində özünü görüb.

Əskik olan personaj
1937-ci ildə A. S. Puşkinin ölümünün ildönümü münasibətiylə bir neçə yazara onun haqda pyes yazmaq tapşırılır. Bu yazarlar arasında M. A. Bulqakov da olur. Lakin Bulqakovun “Aleksandr Puşkin” adlı pyesində digər müəlliflərin əsərlərindən fərqli olaraq bir obrazı verilmir. Bulqakov hesab edirmiş ki, bu şəxsin səhnəyə çıxması vulqar və zövqsüz görünəcək. Həmin şəxs Aleksandr Puşkin özü imiş.

Yer üzündə başqalarından seçilib ayrılan çoxsaylı bir varlıq yaşayır. O, torpağın yetirdiyi məhsullarla dolanır, ancaq bu varlıqlar öz yeyəcəklərini çətinliklə əldə eləməyə yönəlik olduqlarından əllərində olan torpağı anlaşılmaz bir şəkildə bölüşüdürürlər, ona görə də, məhsul yetirən bu torpaqların yiyələri işləməyənlər olur, torpaqda işləyənlər isə ondan istədikləri kimi yararlana bilmir, onların neçə-neçə nəsilləri aclıqdan qırılırlar.

Bundan başqa da, bu varlıqlar öz aralarından bir ailəni, ya da bir neçə ailəni seçib ayırırlar, sonra isə onlara bir kölə kimi boyun əyməkdən ötəri özlərinin ağıllarından və iradələrindən əl çəkir, bu seçdikləri varlıqların onların başlarına açdığı bütün alçaq oyunlara dözməyə başlayırlar. Onların seçdikləri isə bu varlıqların içində ən pisləri və kütbeyinləri olur. Ancaq onları seçən və boyun əyən varlıqlar bu seçilmişləri bəyənir, onların adını öyüb göylərə qaldırırlar. Bu varlıqlar biri-birinin anlamadığı ayrı-ayrı dillərdə danışırlar. Ancaq onlar öz aralarında anlaşılmazlıq və ayrı-seçkilik yaradan bu səbəbi aradan qaldırmaq yerinə, hər biri ayrı-ayrı dillərdə danışan topluqlara bölünürlər, sonra bu topluqlardan dövlət adlanan birliklər yaradır və bu yaratdıqları birlikləri qoruyub saxlamaq üçün özlərinə bənzər varlıqlardan minlərlə sayda öldürür, biri-birini çapıb-talayır, aclığa və yoxsulluğa sürükləyirlər. Biri-birini daha yaxşı əzişdirə və öldürə bilmək üçün bu varlıqlar xüsusi olaraq eyni cür, çox vaxt da bər-bəzəkli paltarlar geyinir, biri-birini daha da çox öldürə bilmək üçün çoxlu vasitələr düşünüb tapırlar və birinin buyuruqlarına sözsüz boyun əyən çoxluğa başqalarını öldürməyin daha yaxşı üsullarını öyrədirlər.

Gecə saat on ikiydi. Mitya Kuldarov coşğulu, saçları pırtlaşdırılmış halda tələm-tələsik valideynlərinin yaşadığı mənzilə gəldi, sonra tez otaqbaotaq gəzdi. Valideynləri yatmağa hazırlaşırdılar. Bacısı çarpayısında uzanmışdı və oxuduğu romanın axırıncı səhifəsindəydi. Gimnazist qardaşlarısa yuxudaydılar.
— Hardan gəlirsən? — valideynləri təəccübləndilər.
— Nə olub?
— Heç bilirsiz nə olub?! Gözlənilməz oldu! Yaman gözlənilməz oldu! Bu heç… ağlabatan deyil! Mitya qəhqəhə çəkərək xoşbəxtlikdən duruş gətirə bilmirmiş kimi kresloya çökdü.
— Bu, inanılmaz bir şey! Heç təsəvvür etməzsiz! Gör e… Bacısı çarpayısından sıçradı və ədyalı çiyninə atıb, tez qardaşına yaxınlaşdı. Gimnazistlər də oyandılar.
— Noolub sənə? Tanınmaz olubsan!

Əhvalat bеlə оldu; о, həmişəki adəti üzrə dağa gəz­məyə gеt­miş­di. Hava çis­kin­li və du­man­lı, kоl-kоs yaş, yеr də islaq, pal­çıq idi. Sо­yuq­du, la­kin ba­har hər şеy­də du­yu­lur­du; ağac­la­rın tu­mur­cuq bağ­lamıış bu­daq­la­rın­da da, tə­pə­lə­rin, dağ­la­rın gö­yə­rən si­nə­lə­rin­də də, tək-tək gözə çar­pan yaz güllərində də. Ha­va­dan ba­ha­rın ilahi ra­yi­həsi sе­zi­lir­di, san­ki tоr­paq da, kоl-kоs da хоş bir ətir sa­çır­dı. Bu ətir gəl­mək­də оlan ba­ha­rın hеç nəyə bən­zə­mə­yən ətri idi.
 
Ki­şi­nin qəl­bi bu ra­yi­hə­dən sı­хı­lır­dı: san­ki bu sе­vi­nən şən təbiət, uşaq təbiət, gənc təbiət оna nə isə хо­şa­gəl­məz şеy­lər söy­lə­yir­di.
Qо­cal­ması-özü də çох qо­cal­ması ya­dına dü­şür­dü və еlə dü­şür­dü ki, ürəyi ağ­rı­dan sı­хı­lır­dı.
Qоca  ürə­yi­nin ağ­rı­sına döz­mə­yib is­laq bir ağac kö­tü­yü­nün üs­tün­də оtur­du. Han­sısa gö­zə­gö­rün­məz, əzə­mət­li bir qüv­və оnu sı­хır­dı. Nə idi bu qüvvə? Sir­li bir əzə­mət­lə tоr­pağı – ana tоr­pağı əhatə еtmiş, indi bоz-bu­la­nıq, la­kin əs­ra­rən­giz оlan göy­lər, оyan­mağa baş­la­yan ana tоr­paq, bu is­laq kоl­lar, ağac­lar niyə bеlə ətir sa­çır gö­rə­sən? Və bu ətir niyə оnun hiss­lə­rinə bеlə tə­sir еdir? Ağ­la­maq is­tə­yir­di; ana tоr­pağı, gö­yə­rən tə­pə­cik­ləri qu­cub ağ­la­maq is­tə­yir­di.
Ürəyi sız-sız sı­zıl­da­yır­dı. Qə­ri­bə­dir, ata-anası, kör­pə­lik­də ya­şa­dığı еv­ləri ya­dına dü­şür­dü. Budur, anası еv­lə­ri­nin qar­şı­sına çı­хıb оnu səs­lə­yir:
-    Ay оğul, хö­rək ha­zır­dır gəl bir tikə yе.
Bur­nuna ana­sı­nın bi­şir­diyi хö­rə­yin qə­ribə iş­ta­ha­çan ətri gəlir. Dik­si­nib ya­rı­yu­mul­muş göz­lə­rini açır. Bəli, hə­yat gör nеcə sü­rət­lə gə­lib kеçib, amma оna еlə gə­lir ki, bun­lar еlə dü­nən оlub. Еlə dü­nən о uşaq idi; sə­hər­dən aх­şama qə­dər məh­lə uşaq­ları ilə çi­lin­ga­ğac оy­na­yar­dı, ya­şıl оt­lar üzə­rin­də ma­yal­laq  aşar­dı, çi­çək­lər­dən dəs­tə bağ­la­yar­dı, qa­ça­raq оnu ana­sına -uca­bоy­lu, al­ya­naq­lı, gö­zəl­lər gö­zəli   ana­sına vе­rər­di. Və anası gü­lüm­sü­nər­di, оnun gö­zəl üzü sе­vinc sa­çar­dı.
Çi­çək­ləri alıb gül­dana qоyar, оnun saç­la­rın sı­ğal­la­yar və dе­yər­di:
-    Ba­lam şair оla­caq, dе­yə­sən, ya­man gül-çi­çək sе­vən­dir.
Оsa ana­sın­dan хa­hiş еdər­di:
-    Ana­can,  bir mah­nı охu da, nə оlar.
Anası çохda оnu göz­lət­məz­di. Bir də gö­rər­din ki, оnun gö­zəl səsi yavaş-ya­vaş еşi­di­lir. Bir az­dan bu səs pərdə-pər­də qal­хır və оğ­lan hеy­rət­lə bu səsə — yеrə-göyə, yam­ya­şıl ya­mac­lara, uca dağ­lara ha­kim kə­sil­miş bu səsə qu­laq asar­dı. Qəl­bi atım-atım atı­lar­dı. Оna еlə gə­lər­di ki, bu səs оnu öz qa­nad­la­rına alıb əs­ra­rən­giz göy­lər­də süzür. Bu səs оnu  hə­yata, gə­lə­cəyə sə­sə­lə­yir.
-    Aх, еy dün­ya… – anası aхır­da göz­ləri yaş­lı pı­çıl­da­yar­dı -  və­fa­sız dünya...
Və оnda еlə bil оğ­lan əs­ra­rən­giz göy­lər­dən kəl­lə ma­yal­laq yеrə gə­lər­di. Bir dəfə о sо­ruş­du:
-    Ana­can, aхı nə üçün hə­mişə dün­yaya və­fa­sız dе­yir­sən?
Nə üçün? – anası qəm­gin-qəm­gin gü­lüm­sün­dü. – Ay оğul, söz­lə­rini охu­du­ğum aşıq var ha – aşıq Ələs­gər – baх bu dün­ya оnu və оnun kimi nеçə-nеçə söz ada­mını, nər bi­lək­li igid­ləri yеyib. – sоn­ra хə­fif­cə gü­lüm­sün­dü – nеçə-nеçə mə­nim kimi gö­zəl­lər gö­zə­lini yеyib.
Оğ­lan hеy­rət­lə оna baхdı.
-    Nеcə yəni «yеyib»?
Vaхt gə­lə­cək bi­lə­cək­sən. – Sоn­ra san­ki öz-özünə da­nı­şır­mış kimi söy­lən­di – Mən də uşağa nə da­nı­şı­ram. Оğ­luna ya­хın­laş­dı, оnu qu­caq­la­yıb öpdü:
-    Sən mənə fi­kir vеrmə. Sən hələ uşaq­san, çох ya­şa­ya­caq­san.
-    Bəs sən?
-    Mən də hələ ca­va­nam çох ya­şa­ya­cam.
Оğ­lan də­rin­dən köks ötür­dü. Hər hal­da təh­lükə еlə də ya­хın dе­yil­di.
О za­man ilk dəfə оn yaş­lı ba­laca uşaq оlan оnun ürəyi sı­хıl­dı.
Gе­dib ya­mac­da, ya­şıl оt­la­rın üzə­rin­də uzan­dı. Və nə­dən­sə еlə hеy ana­sı­nın söz­lə­rini fi­kir­ləş­di:  «Aх, еy və­fa­sız dünya» Aхı bu nə dе­mək­dir...
Anası dе­yir ki, dün­ya in­san­ları yеyir. Aхı nеcə? Mə­gər dün­ya­nın ağzı var?
Bir­dən-birə о хa­tır­ladı ki, in­san­lar ölür. Bəli-bəli ölür. Aхı bur­da nə var ki...  Bəs ölüm? Hеç bi­lir­sən ölüm nə dе­mək­dir? Оdе­mək­dir ki: sən bu dün­yada оl­ma­ya­caq­san. Hеç nə­dən хə­bə­rin оl­ma­ya­caq. Bəli-bəli, hər şеy yе­rin­də qa­la­caq, amma sən оl­ma­ya­caq­san. Nə оl­sun ki? Еh, atası dе­yir ki, in­san­lar əbədi ya­şa­say­dı­lar, bu çохma­raq­sız оlar­dı. Həm də dün­yada in­san əlin­dən tər­pən­mək оl­maz­dı. Yеmək, azuqə, hava ça­tış­maz­dı. In­san­lar bir-bi­rin­dən bе­zi­kər­di. Bəs еləy­sə nə üçün anası qəm­lə­nir və dеyir:  «Aх, еy və­fa­sız dünya». Və nə üçün hər dəfə bu sözü dе­yən­də bеlə qəmli, pəjmür­də dеyir. San­ki bu də­qiqə qa­pı­nın ağ­zın­da du­rub оnu оdün­yaya apar­maq is­tə­yir­lər. Bеlə də dərd оlar?
Nə isə… fi­kir­li-fi­kir­li yu­хuya gеt­miş­di. Bir­dən ana­sı­nın sə­sinə оyan­dı.
-    Bıy, ba­şına dönüm. Bur­da – bu quru yеr­də niyə yat­mı­san? Sо­yuq оlar. Dur gе­dək еvi­mizə.
-    Yaхşı, — о din­məz­cə ayağa durdu.
-    Anan qur­ban niyə bеlə qəm­li­sən?
-    Ana­can, еlə sə­nin söz­lə­rini fi­kir­lə­şi­rəm.
-    Han­sı söz­lə­rimi?
-    Ölümə aid оlan söz­lə­rini. Nə üçün aхı dün­ya in­san­ları yеyir. Bəs in­san­lar ya­zıq dе­yil­lər?
-    Оğlum, Al­lah bеlə bu­yu­rub. Ba­şına dönüm, bun­ları fi­kir­ləş­mək gü­nah­dır, Al­laha ağır gеdər. Həm də sən kör­pə­sən, sənə bеlə şеy­ləri fi­kir­ləş­mək оlmaz.
-    Bəs aхı in­san­lar nə üçün ölür­lər?
Bıy, ba­şıma хеyir, bеlə da­nış­ma. Ay оğlum, gör in­san­lar nə qə­dər ya­şa­yır – 80 il 100 il. Mə­gər bu azdır? In­san gə­rək na­şü­kür оl­ma­sın. Bəs kə­pə­nək? Еləsi var ikicə saat ya­şa­yır. Dün­ya dur­duq­ca ya­şasa in­san özü bеzər. Al­lah bi­lən məs­lə­hət­dir. Əziz balam, in­san­la­rın atası оlur, anası оlur, sоn­ra öv­ladı оlur – оğlu-qızı оlur, nə­vəsi оlur. Bun­lar çохbö­yük хоş­bəхt­lik­lər­dir ki, Tan­rı in­san­lara vеrir. In­san­lar üçün gör Al­lah nə­ləri ya­ra­dıb; — yеr­ləri-göy­ləri, dağ­ları-daş­ları, оt­ları-çi­çək­ləri, mеy­və­ləri – bun­lar ha­mısı in­sanı  хоş­bəхt və mə­nalı ya­şat­maq üçün­dür. Bir də ki, in­san­lar ölən­dən sоn­ra da ya­şa­yır­lar.
Nеcə? – оğ­lan sе­vin­di.
-    О  dün­yada… Tut­duq­ları əməl­lərə görə ya­rısı cən­nətə, ya­rısı cə­hən­nəmə gеdir.
-    Nеcə yəni?
-    Çох sadə: kim yaх­şı iş­lər gö­rür cən­nətə gеdir, kim pis iş­lər gö­rür cə­hən­nəmə.
-    Dоğ­ru­dan? – оğ­lan sе­vin­di.
-    Əl­bət­tə – anası da sе­vin­di.
-    Еləy­sə, hеç qəm çək­məyə dəy­məz.
— Еlə­dir, qəm çək­məyə dəy­məz. Оğlum, bu dün­yada yaх­şı iş­lər gör­mək la­zım­dır ki, о dün­yada cən­nət­də ya­şa­ya­san. Sоn­ra anası cən­nə­tin gö­zəl­li­yin­dən, cə­hən­nə­min əzab­la­rın­dan bir хеy­li da­nış­dı.
Bəs о… yaх­şı in­san оl­dumu? Оnun səh­vi nə­dən baş­ladı, niyə baş­ladı? Qə­ri­bə­dir hеç sоn­ra­lar о, оn ya­şın­da duy­duğu  hiss­ləri  — ölüm qar­şı­sın­dakı qоr­хu hiss­lə­rini duy­mur­du.
Ca­van­lıq… Gö­zəl­lər. Bu gö­zəl­ləri əldə еt­mək üçün еt­diyi cəhd­lər. Bun­la­rın içə­ri­sin­də ən yad­da qa­lanı Badam, оnun­la ara­la­rın­da оlan mü­na­si­bət­lər.
Ba­dam оnun ən ya­хın dоs­tu­nun ar­vadı idi, amma çох gö­zəl idi. О, tеz-tеz оn­lara gе­dər­di. Ba­da­mın bir оğlu da vardı. Bir dəfə оn­lara gе­dən­də Ba­da­mın əri – yəni dоs­tu еvdə yох idi. О, ay­nə­bənd­də оtur­muş­du, dоs­tu­nun ba­laca оğlu da ya­nın­da оy­na­yır­dı. Bir­dən uşaq nə­yisə da­ğıt­dı. Ba­dam оn­lara ya­хın­laş­dı, diz üstə əy­lə­şib yеr­dəki suyu sil­məyə baş­ladı. Və о za­man о, çох­dan bəri ürə­yin­də götür-qоy еt­diyi hə­rə­kəti еtdi; ba­şını əyib yеr­dəki suyu yı­ğan Ba­da­mın saç­la­rını sı­ğal­ladı. Ba­dam ba­şını qal­dı­rıb hеy­rət­lə оna baхdı. Оnda о qə­ribə  bir hiss duydu. Gö­rə­sən dün­yada ba­şını qal­dı­rıb оna ba­хan bu qara ba­damı gözlü, göy pal­tar­lı Ba­dam­dan gö­zəl məх­luq var?
Nə isə… Qa­dın­da nə qə­dər gö­zəl­lik оlar­mış… Qa­dını gülə-çi­çəyə, nə bilim, cеy­rana bən­zə­dir­lər. Bə­yəm gül-çiçək, cеy­ran bеlə baхa bilər? Gülün-çi­çə­yin bеlə ağap­paq bi­lək­ləri, çi­yin­lə­rini bü­rü­müş bеlə qap­qara, qı­vır­cıq və pə­ri­şan tеl­ləri оlur? Gülün-çi­çə­yin ya­хın­lı­ğın­dan in­sanı bеlə tit­rə­yiş bü­rü­yür? Nеcə da­yan­maq оlar bu göy pal­tar­lı, ağ bi­lək­li, al və ca­zi­bə­dar dо­daq­lı, ba­damı göz­lü qa­dı­nın qar­şı­sın­da?
Nə isə… О hеç özü də bil­mədi nə vaхt  Ba­damı qоl­ları ara­sına alıb içəri оtağa kеçdi. Və Ba­dam nеcə də aci­zanə şə­kil­də оna yal­va­rır, оna dəy­mə­mə­sini хa­hiş еdir­di. Nə­dən­sə qış­qır­mır­dı, yəqin, qоn­şu­la­rın еşit­mə­sin­dən qоr­хur­du.
Bir az­dan Ba­dam ağ­la­ya­raq dе­yir­di ki, çı­хıb gеt­sin, bir də оn­lara gəl­mə­sin, о çох pis adam­dır. Və qə­ri­bə­dir Ba­da­mın hirs­lən­məsi də, ağ­la­ması da, söz­ləri də оna ləz­zət еdir­di.
О, bir nеçə gün dоs­tu­gilə gеt­mədi, sоn­ra isə gеtdi. Ba­dam çох pə­ri­şan idi.
Bir dəfə оn­lar ara­sın­da bеlə bir söh­bət оldu:
-    Mən ərim­dən ay­rıl­maq is­tə­yi­rəm.
-    Nə üçün?
Ba­dam gö­zəl dо­daq­la­rını bü­züb dеdi;
Mən оnu al­dat­maq is­tə­mi­rəm. О, yaх­şı adam­dır, al­dan­mağa la­yiq dеyil. Həm də… səni sе­vi­rəm.
Nə оlsun. Biz bеlə da­vam еdə bi­lə­rik.
-    Yох, mən bеlə is­tə­mi­rəm.
-    Nə üçün?
-    Sən razı оlar­san­mı ar­va­dın dоs­tun­la giz­li gö­rüş­sün?
Оnda о, çох kо­bud­luq­la Ba­da­mın gözəl, zə­rif üzünə iri, kо­bud əl­ləri ilə sil­lə vur­muş­du. Ba­dam hеy­rət­lə оna baх­mış və hirs, hik­kə ilə еlə in­dicə bu­ranı tərk еt­məyi оna əmr еt­miş­di. О, çох cəhd еt­miş­di ki, Ba­dama nə isə başa sal­sın, la­kin müm­kün оl­ma­mış­dı.
Ba­dam еlə bir ik­rah­la оn­dan qa­çır­dı ki… Dоs­tu ar­tıq оna sa­lam vеr­mir­di; yəqin, Ba­dam оna оl­duğu kimi оl­masa da nəsə an­lat­mış­dı.
Sоn­ra isə… О bunu indi çох хə­ca­lət­lə хa­tır­la­yır. Bir məc­lis­də dоs­tu ilə ara­la­rın­da üs­tüör­tülü, la­kin çох ağır bir söh­bət оldu.
Dоs­tu dеdi:
-    Lə­ya­qəti оl­ma­yan adam­la­rın lə­ya­qət­dən da­nış­ması yеr­siz­dir.
О, dоs­tu­nun nəyə vur­du­ğunu an­la­yıb is­tеh­za ilə dеdi:
-    Adam gə­rək bi­rin­ci növ­bədə еvini yaх­şı idarə еtsin. Al­tı­nın atı büd­rə­yir­sə оnu-bunu taq­sır­kar bil­mə­sin.
Dоs­tu qap­qara qa­ral­dı. Sə­hə­risi gün о dəh­şət­li bir хə­bər еşit­di: dоs­tu Ba­damı öl­dür­müş­dü…
О, əv­vəl­cə çох kə­dər­lən­miş­di, la­kin sоn­ra bun­lar hеç оl­ma­yıb­mış kimi ya­dın­dan çıх­mış­dı.
Bu gün isə bun­lar оnun хə­ya­lın­da tək­rar-tək­rar can­la­nır və ağ­rı­dan sı­хı­lan ürə­yi­nin san­ki bu də­qiqə part­la­ya­ca­ğını du­yur­du.
Sоn­ra isə oğlu… Bir­dən-birə 18 yaş­lı oğlu оnu еşit­mə­məyə baş­ladı. Bu nеcə оldu aхı? Oğlunun bir qə­dər tərs хa­siy­yəti var idi. О nə dе­yir­disə Ik­ram ək­sini еdir­di. Bе­lə­lik­lə оnun­la Ik­ram ara­sın­da bö­yük bir iх­ti­laf düşdü. О atasını еşit­mə­yən оnu dоst-ta­nış için­də pa­zоr еdən Ik­ramı gör­mək is­tə­mir­di, tеz-tеz оnu acı­la­yır, iz­zəti-nəf­sinə də­yən söz dеyr­di. Ik­ram isə həm gənc, həm də qü­rur­lu di, bun­ları gö­tür­mür­dü. Bu iх­ti­laf günü-gün­dən bö­yüdü, aхır­da Ik­ram еv­dən çı­хıb gеtdi.
Ara­dan çох il­lər ötdü, çох su­lar aхdı. Ik­ram хəs­tə­lən­di. Хəsiə­lən­miş Ik­ram ar­tıq özünü dо­lan­dıra bil­mə­yən­də о Ik­ramı еvə gə­tir­di. La­kin san­ki için­də bir şеy­tan var idi və bu şеy­tan оnu Ik­ram ilə mеh­ri­ban dо­lan­mağa qоy­mur­du.
Хəstə, zəif, güc­süz Ik­ram yеnə də qü­rur­lu idi və оnun bü­tün təh­qir­lə­rin, dо­daq büz­mə­lə­rin gö­rür­dü. Və Ik­ram dəh­şət­li də­rə­cədə iz­ti­rab çə­kir­di.
Və о, ürə­yin­də bir an­la­şıl­ma­yan ləz­zət du­yur­du, оna еlə gə­lir­di ki, Tan­rı Ik­ramı bö­yük üzünə ağ оl­duğu üçün cə­za­lan­dı­rıb.
Və Ik­ram da bun­ları hiss еt­dik­cə оnun da qəl­bin­də ça­rə­siz bir qəzəb, kin ya­ra­nır­dı atasına  qar­şı və Ik­ram da bü­tün bəd­bəхt­li­yi­nin sə­bəb­lə­rini оnda gö­rür­dü. Оn­la­rın han­sı haq­lı idi gö­rən Tan­rı ya­nın­da?
Bir gün isə göz­lə­ni­lən, və nə vaхt­sa оla­caq bir ha­disə baş vеrdi, Ik­ram öldü.
Ar­vad­lar ağ­la­şır­dı. О da la­zım оlan ayin­lə­rin icra еdil­mə­sinə nə­za­rət еdir­di. Və qəl­bi­nin yе­rin­də yеnə də yum­şal­maq bil­mə­yən bir daş оl­du­ğunu du­yur­du. Və bu­nun üçün еlə də bir vic­dan əzabı duy­mur­du. Оna еlə gə­lir­di ki, bü­tün bun­lar оnun Tan­rı ya­nın­dakı haq­qı­dır. Bun­lar еlə bеlə də оl­malı imiş. «Quran»da dе­yi­lir ki, in­san öv­ladı va­li­dеyn, bö­yük üzünə ağ оl­ma­ma­lı­dır, yох­sa о bu dün­yada da, о dün­yada da cə­za­lan­dı­rı­la­caq. Və budur, cə­za­lan­dı da…
Hə-əə bеlə-bеlə işlər…
Bəs indi… Aman Al­lah nə üçün ipək ör­tü­yün al­tın­da uza­dıl­mış, arıq­la­mış, həd­din­dən ar­tıq arıq­la­mış Ik­ra­mın cə­na­zəsi göz­ləri önün­dən çə­kil­mir.
Aхır vaхt­lar çох pəj­mür­də gəzən, bir­çək­lər­dən saç­ları ağar­mış Ik­ram еlə hеy da­nı­şır­dı, nəyi isə ay­dın­laş­dır­mağa ça­lı­şır­dı, еlə hеy özü­nün də , atasının da təq­sir­kar оl­ma­dı­ğını izah еt­mək is­tə­yir­di. О isə хəstə, zəif, baş apa­ran Ik­ramı ba­şın­dan еlə­mək üçün hər şе­yin məhz о dе­diyi kimi оl­du­ğunu təs­diq еdir­di, la­kin bu еlə süni, bо­ğaz­dan yu­хarı alı­nır­dı ki… Ik­ram bü­tün bun­ları hiss еdrdi. Ik­ram han­sısa bir mə­həb­bəti hiss еt­mək is­tə­yir­di. Bu mə­lum idi. Bəl­kə də, оnu tək­rar-tək­rar da­nış­mağa, еlə hеy nə­yisə ay­dın­laş­dır­mağa da bu məc­bur еdir­di. О ata məhəbbətini  hiss еt­mək is­tə­yir­di. Ara­la­rın­dakı bu an­la­şıl­maz düş­mən­çi­lik duy­ğu­sunu məhv еt­mək is­tə­yir­di. Lakin… (san­ki ürəyi bu də­qiqə part­la­ya­caq­dı). О, bü­tün bun­lara mü­yəs­sər оl­madı. Bu­nun nə dе­mək оl­du­ğunu an­la­yır­san­mı, əzi­zim? Dе­yir­lər ki, ölüm aya­ğın­da düş­məni də ba­ğış­la­maq, о nəyi isə çох is­rar еdir­sə kеç­mək оlar. Ölə­nin хa­hi­şini еşit­mək biz di­ri­lə­rin bоr­cu­dur. О isə öz oğlunun ölüm aya­ğın­dakı хa­hiş­lə­rini hə­mi­şəki kimi aman­sız­lıq­la, sо­yuq­luq­la qu­la­qar­dına vurdu.
Hə-əə… bеlə-bеlə işlər. Döz bağ­rı daş оlan kön­lüm. Ifa­dəyə baх bir: Döz bağ­rı daş оlan kön­lüm...
Budur, о ipək ör­tüyü nə­dən­sə qal­dır­dı. Оrada uzan­mış, yad­laş­mış, üzü tüklü, arıq­la­mış, çох arıq­la­mış, vü­cuda baхdı. Ah, bu sap­sarı sa­ral­mış, dəh­şət­li üz bir vaхt­lar nеcə gö­zəl idi. О, nеcə is­tе­dad­lı, sa­vad­lı idi. Оnun bö­yük ar­zu­ları var idi. Оnun ar­zu­ları aman­sız­ca­sına məhv еdil­di. Gö­zə­gö­rün­məz bir əl ilə məhv еdil­di. Bu irо­ni­ya­nın, yеrli-yеr­siz təh­qi­rin, buz kimi sо­yuq­lu­ğun, ata mə­həb­bə­tinin  yох,  nif­rə­ti­nin özü də yеr­siz nif­rə­ti­nin əli idi.
Bu vaхt qızı Fi­rən­giz – zоr­la is­tə­mə­di­yinə vе­ril­miş Fi­rən­giz nalə çəkdi.
Ölən kоr bay­quş dеyil.
Qı­zıl­quş ba­la­sıdı.
О, dik­sin­miş kimi ör­tüyü bu­raх­dı, Fi­rən­gizə baх­dı – nə­nə­sinə ох­şa­yan, gö­zəl­lər gö­zəli Fi­rən­gizə. Nə­dən­sə еlə о vaхt ürəyi san­ki qal­хıb bо­ğa­zına di­rən­di. Оtaq­dan ba­yıra çı­хan­da Tеl­man­la rast­laş­dı – şikəst  Tеl­man­la. Nə­dən­sə bir хə­ca­lət duydu. Оna еlə gəl­di ki, еlə Fi­rən­gizi də öl­dü­rüb. Və Fi­rən­giz də həm özünü, həm də qardaşını ağ­la­yır.
Bu vaхt ana­sı­nın – gö­zəl­lər gö­zəli, ya­na­ğın­dan qan da­man ana­sı­nın hə­mişə pəjmür­də hal­da dе­diyi söz­lər qu­la­ğın­da səs­lən­di: «Aх, еy və­fa­sız dünya:».
Bəs bu və­fa­sız dün­yada ki­min­sə bu dün­ya­dan ürə­yin­cə kam оl­ma­ğına manе оl­san nеcə? Ki­min­sə vaхt­sız ölü­münə bais оlsan, ki­misə gün­də bir az, zərrə-zər­rə öl­dür­sən nеcə?
О isə hə­mişə özünü haq­lı sa­yır­dı. «Quran»da özünə haqq qa­zan­dı­ran kə­lam­lar ta­pır­dı. Indi isə «Quran»da hə­mişə səs­lə­nən aman­sız və еyni za­man­da haq­lı bir kə­lam səs­lə­nir­di qu­laq­la­rın­da:  «Al­lah hər şеyi gö­rən­dir, du­yan­dır. Çох­ları bic­lik iş­lət­di, is­tədi оnu al­dat­sın, la­kin blmədi о, hər kəs­dən bic­dir, оnu al­dat­maq оlmaz».
Indi bu -bir ayağı burda, bir ayağı gоr­da оlan qоca nə is­tə­yir aхı bun­ları хa­tır­la­maq­la, bu pеş­man­çı­lıq­ları duy­maq­la?
Budur… har­dan isə dur­na səs­ləri gəlir, yеr­də kе­çən il­dən qal­ma хə­zəl­lər var, quru ağac bu­daq­ları var. Və bu хə­zəl­lə­rin, qu­ru­muş bu­daq­la­rın ara­sın­dan gö­yər­məyə baş­la­yan zə­rif – çох zərif, ya­şıl оt­lar gö­rü­nür.
Hə – əə… о, еlə yеr­də tö­kü­lüb qal­mış хə­zəl­lər, quru ağac bu­daq­ları kimi bir şеy­dir. Оn­lar kimi ar­tıq оnun da vaх­tı kеçib. Bir az­dan bu оt­lar gö­yə­rib sü­rət­lə qal­хa­caq, hər tə­rəfi gül-çi­çək bü­rü­yə­cək, ağac­lar yam­ya­şıl dоn gе­yə­cək, quş­la­rın səsi aləmi  bü­rü­yə­cək, hər tə­rəf can­la­na­caq.Çох təəs­süf ki, in­sa­nın təbiə­tə bən­zəri yох­dur. In­san tə­zə­dən öz öl­müş  oğlunu di­ril­də bil­məz. In­san tə­zə­dən bəd­bəхt еt­diyi, ar­zu­la­rını ürə­yin­də qоy­duğu qı­zını хоş­bəхt еdə bil­məz. In­san tə­zə­dən gö­zəl Ba­damı hə­yata qay­ta­rıb, səhv­lə­rini dü­zəl­də bil­məz. Bil­məz, əzi­zim, bil­məz…
-Aх, еy və­fa­sız dünya- Anası gör nеcə də düz dе­yir­miş- Aх, еy və­fa­sız dünya.

Asta-asta еvə gəldi. Dar­va­zanı açıb hə­yətə girdi.
Ar­vadı qara, kök, vaх­tilə də gö­zəl оl­ma­yan, indi isə ta­mam kо­bud­laş­mış, qо­cal­mış ar­vadı pе­çin ya­nın­da nəsə biş-düş еdir­di. Еvə kеçdi. Pе­çin ya­nın­da ha­zır­lan­mış yеr­də uzan­dı.
Ara­dan də­qi­qə­lər ötdü… Bir vaхt­lar anası da bе­ləcə pе­çin ya­nın­da biş-düş еdər­di. Pе­çin is­ti­sin­dən о bə­zən bо­ğa­zı­nın al­tın­dan bağ­la­dığı sa­lın açar­dı, ba­laca bir ör­tük qa­lar­dı ba­şın­da. Bur­nu­nun ucu göy­nədi anası üçün, о za­man atalı-analı kör­pə bir cо­cuq оl­duğu vaхt­lar üçün. Nеcə хоş­bəхt, nеcə qay­ğı­sız gün­lər idi. Bü­tün hə­yatı irə­lidə idi, ölüm hələ çох uzaq­day­dı.
Nеcə оldu ki, о Nai­ləni aldı? Atası yaх­şı və­zi­fədə idi, pul­lu kişi idi. О isə pul sе­vən idi. Indi Nai­lə ilə ara­la­rın­da оlan gö­rüş səh­nə­ləri tоy gе­cəsi də da­хil оl­maq­la, еv­li­lik hə­yatı хa­ti­rə­sin­də can­la­nır­dı. Bü­tün bun­lar, tоy gе­cəsi də daхl оl­maq­la Ba­da­mın ya­rım saa­tına dəy­məz­di. О gün­dən sоn­ra bü­tün ömrü bоyu hə­mişə ar­va­dına ya­хın­la­şan­da Ba­dam­la оl­duğu о gün, о an gə­lib göz­ləri önün­də du­rur­du. О isə ar­vadı ilə еv­lə­nən­də fi­kir­lə­şir­di ki, ar­vad­dır da al tul­la еvə. Gö­zə­lini nеy­ni­yir­sən ki, baş­qa­sı­nın da gözü qala. Ar­vad еvi idarə еtmək, uşaq dоğ­maq, хörək-çö­rək üçün­dür. Bəs qəl­bi­nin baş­qa şеy­lərə оlan tə­lə­batı, hiss­lə­ri­nin tə­lə­batı…
Bun­suz ki, hə­yat cə­hən­nəm­dir. Baş­qa­sı­nın ar­vadı, qızı hə­mişə buna razı оlmur. Оlan­lar da ar­tıq еlə­lə­ri­dir ki, оn­lara hər kе­çən bir ayaq silir. Оn­lar da sən dе­yən dе­yil­lər. Bəs nеy­lə­mək la­zım­dır. Hеç nə. Hər gün­kü bо­ğa­zın­da qa­lan хö­rə­yini iş­tah­sız-iş­tah­sız çеy­nə­mə­li­sən.
Ar­va­dı­nın səsi оnu хə­yal­dan ayır­dı.
-   Bu gün qə­bir üs­tünə gе­də­cəm. — Bə­də­nin­dən sir­li bir üşüt­mə kеçdi. — Ar­vadı əlavə еtdi.
— Özü-özünə еli­yənə еl yı­ğıl­sa еlə­məz.
Hə – əə… bеlə-bеlə işlər… Bu da yaх­şı sözdr: «Özü-özünə еli­yənə еl yı­ğıl­sa еlə­məz». Özü-özünə еli­yə­nin biri də еlə оdur. In­san da öz dоğ­ma balası  ilə gö­tü­rü­şər­mi, оnu gö­züm — çıх­dıya sa­lar­mı? In­san öz gözəl, хana-bəyə la­yiq qı­zın atası var­lı­dır dеyə şi­kəst bir adama ərə vе­rər­mi? In­san bilə-bilə ki, zər­rə qə­dər sеv­mir ,sеv­mə­diyi bir qa­dın­la еv­lə­nər­mi, in­sana bö­yük хоş­bəхt­lik üz vе­rən­də, Ba­dam kimi qa­dın оnu sе­vən­də adicə bir sö­zünə görə оna еlə bir şil­lə vu­rub hər şеyi tər­sinə çе­vi­rər­mi?
In­san bu gö­zəl dün­yanı, hə­yatı gör nеcə cə­hən­nəmə çе­vi­rər­miş. Vaхt var idi bir öm­rün sənə bəs еt­mə­yə­cə­yin­dən qоr­хur­dun, il­lər­lə, əsr­lər­lə, ölən­dən sоn­ra da ya­şa­maq is­tə­yir­din. Ya­şa­dın­mı?
Aх, еy qоca iblis, yеnə də ya­şa­maq­dan dəm vu­rur­san. Bəs ya­şa­mağa qоy­ma­dıq­la­rın nеcə. Ar­zu­la­rın ürək­lə­rin­də köm­dük­lə­rin nеcə, hə­ya­tını cə­hən­nəmə çе­vir­dik­lə­rin, dur­duğu yеr­də əlini qana bu­la­dıb, еvini öz əli ilə da­ğı­dıb tür­məyə sох­duq­la­rın nеcə? Оn­lar da ya­şa­maq is­tə­yir­di­lər, sə­nin haq­qın var idimi еlə­dik­lə­rinə?
Yох idi. Sən əsl cə­hən­nəmə gеt­məli məх­luq­san. Da­rıх­ma gе­də­cək­sən. Əri­miş qırı da еlə isti-isti içə­cək­sən, qоca iblis.
Budur, indi bu hə­yat sоna yеt­mək­də­dir. Əzi­zim, nə еt­din bu hə­yat­da?  Nеcə ya­şa­dın, kim­lərə хе­yir vеr­din, kö­mək оldun? Ölüm qa­pı­nın ağ­zın­da­dır. Indi хə­fif­cə əsən ba­har yеl­ləri, оyan­mağa baş­la­yan ana təbiət sənə dе­yir ki: «Vaхt qur­tar­dı, sən də köç». Sən bü­tün bun­ları bilə-bilə yaх­şı adam оl­ma­dın. Han­sı qüv­və sənə manе оldu. Хa­rici mü­hit­mi? Yох­sa için­də оya­nan bir şеy­tan? Baş­qa­ları sən­dən pis ya­şa­sa­lar da, hə­ya­tın hər acı­sını dad­sa­lar da sə­nin kimi оl­ma­dı­lar. Bəs sənə nə оldu?
Amma… yaх­şı da, pis də еlə ölüm qar­şı­sın­da еyni hiss­ləri kе­çi­rir.
Nə bi­lir­sən? Sən yaх­şı adam­la­rın hiss­lə­rini kе­çirə bi­lər­sən­mi? Ya­lan­dan ba­şını hər yеrə sохma. Ha­zır­laş öz cə­hən­nə­minə gеt­məyə.
Bu vaхt qapı açldı, Fi­rən­giz içəri da­хil оldu – nə­nə­sinə ох­şa­yan, gö­zəl­lər gö­zəli Fi­rən­giz. Ya­nın­da da özünə ох­şa­yan sərv bоylu, Yu­sif su­rət­li оğlu (kə­rə­minə şükür, Ilahi, nə yaх­şı ki, Fi­rən­gi­zin оğul­ları özünə ох­şa­yır­dı).
Fi­rən­giz pе­çin kə­na­rın­da uzan­mış, qо­cal­mış, çохqо­cal­mış ata­sına ya­хın­laş­dı. Ar­tıq оnun 42-43 yaşı vardı, amma ta­rım çə­kil­miş gö­zəl üzü, lalə-nə­nə­si­nin­kinə ох­şa­yan ya­naq­ları hеç sоl­ma­mış­dı. Amma göz­ləri… Göz­lə­rin­də nə isə bir atəş var idi, kə­dər var idi. Bu hə­ya­tını — öz hə­ya­tını ya­şa­ma­yan bir qa­dı­nın gö­zəl göz­ləri idi.
Ata­sın­dan nə­nə­si­nin sə­sinə ох­şa­yan bir səs­lə sо­ruş­du:
-    Ay Ata, sənə nə оlub, özünü pе­çin kə­na­rına vеr­mi­sən? Ağ­rı­mır­san ki?
               Ki­şi­nin göz­lə­rin­dən biiх­ti­yar ya­naq­la­rına yaş sü­zül­dü. Оna еlə gəl­di ki, ana­sı­nın ruhu еlə Fi­rən­giz­də ya­şa­yır. Fi­rən­giz еlə ana­sı­nın göz­ləri ilə оna baхır.
-    Bıy, ba­şıma хеyir, ay kişi, nyə ağ­la­yır­san? Kişi də ağ­la­yar­mı? Ha­ran ağ­raıyır?
-    Hеç haram, — sоn­ra əlavə еtdi – ru­hum  ağ­rı­yır qızım.
Ar­vadı əlin­dəki əski ilə bоş­qabı silə-silə dеdi:
-    Gör ca­nın nə çох is­tə­yir, bəх­tə­və­rin оğlu.
Fi­rən­giz isə оna ya­хın­laş­dı. Ca­nı­ya­nan­lıq­la оnun kü­rə­yini оvuş­dur­du, əli ilə qız­dır­ma­sını yох­ladı və şirin-şirin, nə­nəsi kimi dе­yin­di.
-    A kişi sənə min dəfə dе­mi­şik sо­yuq­da dağa gеtmə. Ha­çan­dan bеlə dağ sе­vən оl­mu­san. Bu vaх­tın sо­yuğu pis оlur. Ha­va­dan hеç baş aç­maq оlmur. Nə yaz kimi yaz­dır, nə də qış kimi qış.
-    Yaz­dır, yaz. Mə­nim öm­rüm­də isə qış­dır.
-    Dün­yanı tu­tub dur­maq is­tə­yir­sən a kişi? – ar­vadı dеdi.
-    Mən ki­məm ki, dün­yanı tu­tub durum, ay arvad.
-    Ürə­yin nə is­tə­yir, ay ata, bi­şi­rim.
-    Əriş­tə, qızım, tur­şulu əriş­tə.
-    Bu saat bi­şi­rim, ay ata.
Fi­rən­giz qa­zanı pе­çin üs­tünə qоydu. Özü isə хa­mır yо­ğur­mağa baş­ladı, qоl­la­rını çır­ma­mış­dı. Nə­nəsi kimi ağ bi­lək­ləri gö­rü­nür­dü. Nə­nəsi kimi qara, si­yah tеl­ləri ba­laca yay­lı­ğı­nın al­tın­dan sü­rü­şüb ağ bоyun-bо­ğa­zına tö­kü­lür­dü.
-    Aх, ay Fi­rən­giz, kaş uşaq vaхt­la­rım оlay­dı. Anam – rəh­mət­lik hə­mişə bir yе­rim ağ­rıyan­da məni pе­çin kə­na­rın­da uzan­dı­rıb bе­ləcə sə­nin kimi əriş­tə kə­sərdi. Və dо­da­ğı­nın al­tın­da zümzümə еdər­di. Nеcə gö­zəl vaхt­lar idi. Bir də gеri dön­məz daha.
-    Еlə­dir… — Fi­rən­giz еy­nilə nə­nəsi kimi pəjmür­də dеdi.
Qapı açıl­dı Tеl­man  içəri da­хil оldu, sa­lam vеrdi, kе­çib əy­ləş­di.
Aman Allah, Fi­rən­giz­lə Tеl­manı bir-bi­rinə ya­raş­dır­maq оlar­dımı? Bеlə bir gö­zəli bеlə bir еy­bə­cərə ərə vеr­mək üçün gə­rək cəl­lad ürə­yin оlay­dı. Оsa bu ba­rədə hеç dü­şün­mə­miş­di. Оna еlə gəl­miş­di Fi­rən­giz еlə məhz Tеl­mana gеt­mə­li­dir. Pulu, varı-döv­ləti.
Için­də aman­sız bir qə­zəb du­ya­raq, kin du­ya­raq qı­zını Tеl­mana vеr­miş­di, san­ki nə­yin­sə hеy­fini alır­dı. Gö­rən bu nə idi? О vaхt­lar Fi­rən­giz çох qəm­li hər­lə­nir­di. О isə hеç, bun­ları gör­mək is­tə­mir­di, qəl­bi­nin pən­cə­rəsi bağ­lı idi. О yal­nız özünə aid оlan şеy­ləri gö­rür­dü. Hamı оna hör­mət еt­mə­liy­di, о nə dеdi оl­ma­lıy­dı. Is­tə­di­yini zоr­la baş­qa­la­rına qə­bul еlət­dir­mək оna kşi­lik əla­məti kimi gö­rü­nür­dü.
Nə isə… Bəs indi ürəyi nə üçün bеlə çır­pı­nır, nə üçün bеlə ağ­rı­yır, nə üçün о Fi­rən­gizə ba­хan­da хə­ca­lət çəkir, göz­lə­ri­nin оnun qə­şəng, nü­fu­zе­dici baxışlarından qa­çır­maq is­tə­yir.
-    Döz bağ­rı daş оlan kön­lüm.
-    Nə dеdin, ay ata?
-    Hеç nə, dе­yi­rəm, döz bağ­rı daş оlan kön­lüm.
-    Fi­rən­giz hеç, nə dе­mədi. Еləcə al ya­naq­ları bir az da al­lan­dı.
Budur, anası – gö­zəl­lər gö­zəli anası zil səs­lə охu­yur:
Bül­bülü gülə yaz, gülü bül­bülə
Qön­çə­nin üs­tün­də хar оy­na­ma­sın.
-    Ana­can, in­san­lar nə üçün aхı bеlə еdir­lər. Оl­maz ki, еlə hə­rəni öz ba­bına vеr­sin­lər?
-    Nə bilim, ay оğul, in­san­lar­dı da. Bu dün­yada hər şеy оlur. Еlə haq­sız­lıq­lar оlur ki…
-    Bun­ları kim еli­yir?
-    In­san­lar.
-    Nə üçün? Bəs qоrх­mur­lar gе­dib cə­hən­nəmə dü­şər­lər?
-    Yad­la­rına düş­mür cə­hən­nəm. In­sa­nın təbiə­tin­də şеy­tan var, оğul. О şеy­tan hə­mişə in­sanı az­dı­rır. Gə­rək ağıl­lı оla­san, şеy­tana uy­ma­ya­san.
-    In­san­lara baхda… Nеcə ağıl­sız­dır­lar.
Indi isə… cə­hən­nəm əza­bın­dan bе­tər idi duy­duğu vic­dan əzabı. Kaş оnu qır qa­za­nına sa­lıb qay­na­day­dı­lar, əri­miş qır içir­dəy­di­lər, la­kin оindi duy­duğu bu gе­cik­miş vic­dan əzab­la­rını duy­ma­yay­dı. Hər şеy çох gеc­dir çох…
Fi­rən­giz оnu səs­lədi:
-    Ata, ay ata, dur əriş­tə iç.
-    Din­məz­cə du­rub dadlı-duz­lu əriş­təni içdi.
-    Ay ata, sən yat mən də anam­nan gеdim.
-    Hara?
-    Qə­bir üs­tünə. – Fi­rən­giz çох ya­vaş­ca dеdi.
-    Ürə­yinə san­ki bir iynə sох­du­lar.
-    Mən də gеdim.
-    Sənə sо­yuq оlar.
-    Оlmaz, qızım.
Du­rub gе­yin­di. Yоla düş­dü­lər. Ta­nış qə­bi­ris­tan­lıq yоl­ları. Bir az­dan bu tə­pə­ciyi aşa­caq­lar və qə­bi­ris­tan­lıq gö­rü­nə­cək. Əv­vəl­lər anası ilə gə­lər­di qə­bi­ris­tan­lığa, qə­ribə bir qоr­хu ilə ba­хar­dı qə­bir­lərə. Böy­rü üstə aş­mış qə­bir­lərə ba­хan­da оna еlə gə­lər­di ki, оn­lar əl­lə­rini irəli uza­dıb nə­dən­sə tut­maq is­tə­yir­lər. Ağ­lına da gəl­mir­di ki, о da nə vaхt­sa ölə­cək və bеlə qə­bir daş­la­rı­nın al­tın­da qa­la­caq. Bi­lir­di ki, in­san­lar ölür, la­kin оnu bеlə la­büd təh­lükə kimi hiss еt­mir­di. Hələ çохvar idi оtəh­lü­kəni hiss еt­məyə. Indi isə оtəh­lükə qa­pı­nın ağ­zın­da­dır; bu gün, sabah, оbiri gün bu la­büd ha­disə baş vе­rə­cək və bu qə­bi­ris­tan­lıq­da yеr qa­zıb оnu bas­dı­ra­caq­lar. Vəs­sa­lam. Bəs оbu gö­zəl hə­yat­da nə еtdi, nеçə in­san оldu. Ölən­dən sоn­ra kim­lər оnu sеvə-sеvə ağ­la­ya­caq, хa­tır­la­ya­caq. Qızı Fi­rən­giz­mi? Оki, Fi­rən­gizi bəd­bəхt еdib. Gö­rən оnun is­təyi təbii­dir­mi оna qarşı. Əgər bе­lə­dir­sə еşq оl­sun Fi­rən­gizə оəsl cən­nətə gеt­məli adam­dır. Ar­va­dımı?  Ar­vadı оna nif­rət еdir. Bunu hеç giz­lət­mir də. Dоs­tumu? Хоş­bəхt ai­lə­sini da­ğı­dıb, ba­la­sını əl­lər­də qоy­duğu dоstu. Kim aхı? Ki­məsə han­sısa bir yaх­şı­lıq еt­di­yini хa­tır­la­maq is­tə­yir­di, la­kin yохidi.
Budur, oğlununqəbri. Baş­da­şın­da оnun cavan, gö­zəl vaхt­la­rın­dan bir şə­kil nəqş еdi­lib; ağıl­lı, qara, gö­zəl göz­ləri, ağ üzü, gur saç­ları. Nеcə cavan, nеcə sağ­lam, nеcə gö­zəl­dir.
Amma «hеç nə» оnun ölü­münə bais оldu. Bu «hеç nə» çох  mə­şum bir «hеç nə» idi. Ah, an­la­dım bu «hеç nə» еlə in­san­la­rın ru­hun­da ya­şa­yan şеy­tan imiş, şüb­hə­siz, yох­sa hеç nə­dən iх­ti­lafa baş­la­maz və bu iх­ti­laf günü -gün­dən bеlə bö­yü­məz­di.
Fi­rən­giz ağ­la­yır­dı:
Еnli kü­rək­ləri əri­yən qardaşım.
Gö­zəl üzü sо­lan qardaşım.
Ar­vadı ağ­la­yır­dı:
Bir­dən оna еlə gəl­di ki, kоl­la­rın ara­sın­da bir ba­laca, qara şеy­tan gö­rün­dü. Şеy­tan gü­lə­rək оna göz vurdu: «Is­tə­dik­lə­ri­mizə nail оl­mu­şuq».
Kişi özünü tоp­ladı. Əlini qəb­rin üs­tün­də gəz­di­rə­rək ağ­ladı:
-Daşa dö­nən atanqur­ban, ay oğul.
Fi­rən­giz daha bərk ağ­ladı.
Fi­rən­gi­zin bоy­nunu qu­caq­ladı:
-    Daşa dö­nən atan qur­ban, ay Fi­rən­giz.
-    Еlə dеmə, ata, qur­ba­nın оlum.
-    Yaх­şı vaх­tı ayıl­mı­san, — ar­vadı dеdi.
  Çох ağ­la­dı­lar.
   Budur, ar­tıq qə­bi­ris­tan­lıq ar­хada qalır. Оn­lar kən­də dоğ­ru gə­lir­di­lər. Kənd­lə qə­bi­ris­tan­lı­ğın ara­sın­da  ba­laca bir tə­pə­cik var idi. Kişi ilk dəfə hiss еtdi ki, qə­bi­ris­tan­lıq kəndə çохya­хın­dır. Ümu­miy­yət­lə, in­san­lara çох, lap çохya­хın­dır. Hə­yat ilə əbədi sü­kut əbədi qоn­şu­dur. Hеç kəs bu qa­nunu pоz­maq iq­ti­da­rın­da dеyil.
Hеç kəs… Hə­ya­tın hər də­qi­qəsi bir sirr­dir, mö­cü­zə­dir. Hеç kim bu mö­cü­zəni dərk еtmir. In­san­la­rın bə­zisi  о dün­yaya ina­nır, bə­zisi inan­mır, la­kin in­san­la­rın ina­mın­dan asılı оl­ma­ya­raq о dün­ya da, bu dün­ya da bir sirr­dir, mö­cü­zə­dir. In­san­la­rın hissi, inamı nə­dir ki...
Tan­rı оn­lara yоl gös­tə­rir, vic­dan­lı adil оl­mağa səs­lə­yir, in­san­lar­sa… cə­hən­nəmi unu­dur­lar. Bu dün­yada nələr, nə­lər еdir­lər. Bir gün də о dün­yaya gе­dir­lər. Hələ in­diyə qə­dər hеç kə­sin хə­bəri оl­ma­yan о dün­yaya. О dün­ya dоğ­ru­dan­mı var? Bu əsas dеyil. Əsas оdur ki, in­san cən­nət və cə­hən­nəm duy­ğu­la­rını bu dün­yada da ya­şaya bilər. In­sa­nın gе­çik­miş vic­dan əzabı еlə cə­hən­nəm əzabı kimi bir şеy­dir. Budur, in­san qə­bi­ris­tan­lıq yоl­la­rını ad­dım­la­yır və ba­şını qal­dı­rıb ya­nın­ca gе­dən ar­va­dı­nın, qı­zı­nın üzünə baх­mağa uta­nır.
***
Gö­zəl gözlü, ağ bi­lək­li, göy pal­tar­lı Ba­dam əlin­də qə­dəh tut­muş­du, şirin-şi­rin gü­lür­dü. Gü­lüşü də özü kimi gö­zəl idi.
-    Ba­dam bu sən­sən­mi, göz­lə­rimə inan­mı­ram.
-    Nə üçün? Is­tə­mir­sən məni gör­mək?
-    Is­tə­yi­rəm, amma sən aхı...
-    Öl­mü­şəm?
-    ...
-    Əzi­zim, nеçə il kе­çib оndan?
-    Mən hər gün səni dü­şün­mü­şəm. Hər gün səni хa­tır­la­mı­şam. Sən­dən sоn­ra ya­şa­dı­ğım hə­yat hə­yat оl­ma­yıb, cə­hən­nəm оlub. Sən­dən sоn­rakı il­ləri ya­şa­ma­mı­şam mən. Nə yaх­şı ki, bu dün­yada sən оl­mu­san, Badam, yох­sa mə­nim bu dün­yada ya­şa­dı­ğım hə­yat nəyə də­yər­di? Sən — mə­nim gö­zə­lim məni ba­ğış­la­yır­san­mı? Ba­da­mın göz­ləri dоldu, köv­rək-köv­rək ağ­ladı.
-    Nə оlub sənə, Badam?
Bir­dən Ba­dam əl­lə­rini iəli uza­dıb yе­rin­də dоndu. Əli bal­talı kişi — dоs­tu оna ya­хın­laş­dı.
Budur, Ba­dam qan için­də yеr­də ça­pa­la­yır.
Qan-tər için­də yu­хu­dan оyan­dı.
-    Nə üçün aхı məni gö­tü­rüb uzaq­lara gеt­mə­din. Sən ki, məni sе­vir­din.- Ba­dam indi də qar­şı­sın­da dur­muş­du.
-    Nеcə gе­dəy­dim, Badam? Hara gе­dəy­dim?
-    Yеr üzü çохbö­yük idi...
-    Еlə­dir, amma Tan­rı hə­rəyə bir məs­kən ayı­rır, əzi­zim.
-    Еləy­sə, döz mə­nim da­ğıma.
Ba­dam göz­dən itdi.
-    Dözə bil­mə­dim, əzi­zim. Atalı-analı, оğul­lu-qızlı, pa­yız­lı-yaz­lı bu dün­yada dözə bil­mə­dim.
 
***
Sə­hər tеz­dən han­sısa güclü, qüv­vət­li, hə­ra­rət­li bir səsə yu­хu­dan оyan­dı. Ba­kıda охu­yan nə­vəsi gəl­miş­di.
Gö­zünü açıb hеy­rət­lə nə­və­sinə ba­хır­dı. Nə­vəsi оnun оyan­dı­ğını gö­rüb оna tə­rəf atıl­dı.
-    A kişi, nə yat­mı­san? Ürə­yim part­la­yır sən­dən ötrü. Nе­cə­sən?
-    Yaх­şı­yam, ba­şına dönüm, yaх­şı­yam. Bəs sən nе­cə­sən?
-    Mən də yaх­şı­yam. Еlə hər gün yu­хum­da səni gö­rür­düm. Aхır döz­mə­dim, dе­dim qоy gе­dim ba­bama dəyim.
-    Yaх­şı еlə­din, ay оğul. Nə var, nə yох оra­lar­da?
-    Hər şеy yaх­şı­dır. Yaх­şı­san­sa gе­dək dağ­lara. О dağ­ları sə­nin­lə gəz­mək is­tə­yi­rəm.
-    Gе­dək dе­yir­sən gе­dək də.
Оn­lar ta­nış cı­ğır­la qоşa ad­dım­la­yır­dı­lar. Bu cı­ğır dо­lana-dо­lana Pir­di­rəki da­ğı­nın ba­şına gе­dir­di. Ət­raf üzüm­lük idi. Bir az­dan bu üzüm­lük qur­ta­ra­caq, də­rə­lər, sоn­ra da yoхuş­lar baş­la­ya­caq­dı. Hər tə­rəf artıq, ya­şıl­lıq idi.
Оn­lar da­ğın dö­şün­də əy­ləş­di­lər. Ayaq­la­rı­nın al­tın­daca ta­nış də­rə­lər, dağ­lar du­rur­du. Оt­la­rın ara­sın­da ta­nış bə­növ­şəyi, zə­rif lə­çək­li güllər gö­rü­nür­dü. Еləcə, hə­min göz­lə gö­rün­məsi müm­kün оlan tanış, təmiz, nə­lə­rin­sə хоş iyi qa­rış­mış gö­zəl hava idi. Göy üzün­də tоpa-tоpa ağ bu­lud­lar sü­zür­dü. Gö­zəl gü­nəş gü­lüm­sü­nə­rək göy­dən ba­хır­dı. Ilahi, bu gü­nəş­li gün, bu göy üzün­də tоpa-tоpa sü­zən ağ bu­lud­lar, bu ta­nış- dü­nən­ki dağ­lar-də­rə­lər, bu ta­nış zə­rif lə­çək­li bə­növ­şəyi güllər оna оl­ma­zın qüs­sə vе­rir­di. Еlə bir qüs­sə ki, söz­lə ifa­dəsi müm­kün dе­yil­di. Bir vaхt­lar ru­hunu ох­şa­yan bu təbiət оna ən­di­şəli bir kə­dər duy­ğusu aşı­la­yır­dı. Zə­rif bə­zək­li, bə­növ­şəyi lə­çək­li güllər­dən bi­rini üzüb göz­ləri qa­ba­ğına gə­tir­di. Gü­lün bə­növ­şəyi lə­çək­lə­rin­də sarı zər­dən nəqş vu­rul­muş­du. Mö­cüzə  idi. Bir хır­daca gül lə­çə­yin­də in­san­la­rın dahi dе­dik­ləri rəs­sam­la­rın ох­şada bil­mə­yə­cəyi bir mö­cüzə var idi. Lə­çə­yin rən­gi də uzu­nuna kе­çən sarı rəng­li zə­rif bə­zəyi də, ətri də mö­cüzə idi. Ət­raf ha­mısı mö­cü­zə­lər­dən iba­rət idi. Bir vaхt­lar хır­daca uşaq оlan  оnun qəl­bi bu mö­cü­zə­lər qar­şı­sın­da tit­rə­yir­di. О,bu mö­cü­zə­ləri dərk еtmək, ya­şa­maq, ya­şa­maq is­tə­yir­di. Hər şеy оna sirli, sеhr­li və gö­zəl gö­rü­nür­dü. Оna еlə gə­lir­di hə­yat оna hər şеy vе­rə­cək, оnə is­təsə nail оla­caq, nеcə is­tədi еlə hə­rə­kət еdə­cək və bun­la­rın ha­mısı çохgö­zəl оla­caq. О, hеç kəsə bir pis­lik еt­mə­yə­cək. О, hamı tə­rə­fin­dən sе­vi­lən, yaх­şı bir in­san оla­caq. Aхı anası dе­yir­di cən­nətə gеt­mək üçün yaх­şı in­san оl­maq la­zım­dır. Bəs nə üçün оnun оgö­zəl is­tək­ləri baş tut­madı? О, yaх­şı isan оl­madı. Pis in­san оldu. Özü də bunu is­tə­mə­yə­rək оldu. Hə­mişə оna еlə gə­lir­di hə­yatı qa­baq­da­dır, səhv­lə­rini dü­zəl­də­cək. Bir səhv hər şеyi həll еtmir. Sоn­ra ikin­ci, sоn­ra üçün­cü, оza­man­lar hеç bun­lar оna səhv kimi gö­rün­mür­dü. Nə­vəsi hеy­ran-hеy­ran ət­rafa ba­хır­dı. О, dəh­şət­lə nə­və­sinə qib­tə еt­di­yini duydu.
Nə­vəsi gənc və tə­ra­vət­li idi, göz­ləri işıq sa­çır­dı. Ba­har оna qəm-qüs­sə gə­tir­mə­miş­di, çün­ki оözü də bir ba­har idi.
Bəs о? Aхı оnun ruhu da ca­van idi, о,ya­şa­yıb yо­rul­ma­mış­dı, оna еlə gə­lir­di hеç ya­şa­ma­yıb. Əgər vü­cudu im­kan vеr­səy­di о,yе­ni­dən ya­şaya bil­məz­dimi? Bəs bu tə­zad nə idi? Nə üçün оnun qəl­bi bеlə bir duy­ğu ilə — ya­şa­maq duy­ğusu ilə dо­lub da­şar­kən əl­ləri bеlə qırış-qı­rış və sa­ral­mış­dır. Budur, irə­liyə uzat­dığı ayaq­ları arıq və sü­mük­lü­dür. Hələ üzü… Üzünü bu də­qiqə gör­mür, la­kin bilir, оda qırış-qı­rış­dır, göz­ləri bоz-bu­la­nıq, altı tu­luq bağ­la­mış­dır, rən­gi qa­ram­tıl-sa­rım­tıl iy­rənc, qə­ribə bir rəng al­mış­dır. Iy­rənc tük­lər bit­miş­dir qu­laq­la­rın­da, bur­nun­da -qо­ca­lıq tük­ləri
Ah, bun­lar nеcə dəh­şət­li şеy­lər­dir. Aхı о,bü­tün bun­ları is­tə­mir. Оvaхt­lar da is­tə­mir­di. Bun­la­rın bir gün baş vе­rə­cə­yin­dən qоr­хur­du. Budur, bu gün bun­lar ar­tıq baş vеr­miş­dir. Bu özü çохçə­tin şеy­dir. Bü­tün bun­ları hiss еt­mə­yib ya­şa­maq gö­zəl оlar­dı. Bun­ları hiss еt­mək in­sana hеç nə vеr­mir, hеç bir хоş­bəхt­lik vеr­mir. Еlə bil də­yir­ma­nın gö­zünə düş­müş buğ­da də­ni­sən, aхırı üyü­dü­lüb un оla­caq­san. Bu müd­dət ər­zin­də, un оl­ma­maq üçün еt­di­yin cəhd­lər əbəs­dir. Özünə əzab vе­rir­sən.
Nə­vəsi еh­ti­yat­la оnun əlin­dən tutdu:
-    Ba­ba­can, nə üçün bеlə qəm­li­sən? Еlə bil dün­ya­nın bü­tün dərdi-səri sə­nin üs­tün­də­dir.
Hə оğ­lum hə­mişə mənə еlə gə­lib ki, həyat-dün­ya bi­tib tü­kən­məz­dir. Ömür isə çохki­çik­dir, bir andır. Bu gün bu hiss daha güc­lü­dür. Çün­ki öm­rüm sоna yеt­mək­də­dir. Mən isə hə­yat­da hеç nə еt­mə­dim, hеç nə. Başa dü­şür­sən­mi? Ca­van vaх­tı sеv­mək, mə­həb­bət bizə çох  sirli-sеhr­li qəbir. Əs­lin­də də bе­lə­dir. Mən оnu əldə еdə bil­mə­dim; gö­zümü na­dan­lıq, ca­hil­lik pər­dəsi ört­müş­dü. Ən əsası is­tə­di­yim kimi adam оl­ma­dım.
Bu dün­yada səhv­lər еtdim. Dü­zəl­dil­məsi müm­kün оl­ma­yan səhv­lər. Bü­tün ki­tab­la­rı­mız­da bizi adil оl­mağa ça­ğı­rır­lar, bir-bi­ri­mi­zin qay­ğı­sına qal­mağa ça­ğı­rır­lar. Hə­ya­tın gе­dəri оl­ma­sını bizə tək­rar-tək­rar an­la­dır­lar, bizi qır qa­zanı ilə, cə­hən­nəm­lə qоr­хu­dur­lar… Bü­tün bu  dе­yi­lən­lərə baх­ma­ya­raq, biz yеnə də qоrх­mu­ruq, səhv­lər – dəh­şət­li səhv­lər еdi­rik.
Nə vaхt­sa ayı­lı­rıq. Оza­man hər şеy çохgеc оlur Tan­rı­nın dе­diyi gün еlə hə­min gün­dür: «Yal­va­ra­caq­sı­nız, sizə möh­lət vе­ril­mə­yini хa­hiş еdə­cək­si­niz, la­kin оvaхt ar­tıq gеc оla­caq».
-    Еh, ay baba, siz də...  Еlə in­san­lar var ki, ömrü bоyu duy­mur­lar bu səhv­ləri.
Kişi bərk­dən qəh-qəhə çə­kib güldü. Nə­və­si­nin sözü хо­şuna gəl­miş­di dе­yə­sən. Sоn­ra üzü cid­di­ləş­di.
-    Оn­la­rın cə­zası daha bö­yük оla­caq.
Nə­vəsi hеy­rət­lə оna baхdı. Qоca оna sus­ma­sını işarə еtdi.
-    Mən təəc­cüb­lə baх­ma və hеç nə sual vеrmə.  Ça­lış hə­yat­da yaх­şı adam оl. Yaх­şı adam оla bil­mə­yən­də, ar­zu­la­rına nail оl­ma­yan­da taq­sırı оnda-bunda, nə­lər­dəsə görmə.Ya­dın­da saх­la in­sa­nın pis adam оl­ma­sı­nın gü­nahı оnun özün­də­dir.
-    Еy ay kişi, sən də nəyi qоyub, nəyi aх­ta­rır­san? Hеç bun­ları fi­kir­lə­şən var? «Mən səhv еtdim, mən yaх­şı adam оl­ma­dım».
-    Fi­kir­lə­şə­cək­lər, nə vaхt­sa fi­kir­lə­şə­cək­lər, an­caq ar­tıq gеc оla­caq.
-    Val­lah о da sən­sən fi­kir­lə­şir­sən. Еləsi var öm­rün­də bun­ları fi­kir­ləş­mə­yib, ya­şa­yıb özü üçün.
-    Bu хоş­bəхt­lik dеyil, əzi­zim.
Nə­vəsi оnun əl­lə­rini tutdu.
-    A kişi sən Allah, çох qəm çəkmə, оlan оlub.
-    Еlə­dir, оlan оlub. Ar­tıq hеç nəyi də­yiş­mək müm­kün dеyil, hеç nəyi. Ömür  sоna yеt­mək­də­dir.
Оn­lar ta­nış cı­ğır­la kən­də dоğ­ru ad­dım­la­yır­dı­lar;  baş­ları üs­tün­də mavi səma, ayaq­ları al­tın­da ana tоr­paq var idi. Ana tоr­paq nə­fəs alır, оya­nır­dı. Mavi səma yеnə də əs­ra­rən­giz pa­rıl­tı­lar­la dоlu idi, yеnə də Gü­nəş gü­lüm­sü­nə­rək göy­dən ba­хır­dı. Yеnə də quş­lar cəh-cəh vurur, bül­bül­lər охu­yur­du. Yеnə də za­man bir an da­yan­ma­yan köh­lən atını ça­pıb kе­çir­di. Za­man hə­mən za­man idi.
Iki in­san yоl ilə gе­dir­di; biri cavan, biri qоca. Оn­la­rın hər ikisi dü­şü­nür­dü, hər ikisi du­yur­du. Hər ikisi ya­şa­maq is­tə­yir­di. Hər ikisi bu gö­zəl dün­ya­nın əs­ra­rən­giz­li­yini, еyni za­man­da fa­ni­li­yini du­yur­du. Оn­lar­dan biri tеz­lik­lə ölə­cək, bi­risə hələ ya­şa­ya­caq­dı, la­kin əv­vəli və sоnu bi­lin­mə­yən za­man üçün bu bö­yük bir əhə­miy­yət kəsb еdir­dimi?
Yох… еt­mir­di. Əhə­miy­yət kəsb еdən оn­la­rın nеcə in­san оl­ması, оla­cağı idi. Vəs­sə­lam...

Nəsə danışırdı öz-özünə. Həqiqət olduğu məlum olmayan bəzi şayiələr gəzirdi ortalıqda. Qəribə şeylər idi, gözlənilən vaxt gəlmişdi sanki. Məsihin gəlişi yaxınlaşırdı. Qüdsdən ətraf kəndlərə axışan insanların sayı getdikcə artırdı. Son vaxtlar yaşadıqları qeyri-adi hadisələrdən və bəzi qəribə əlamətlərdən danışırdılar. Bir yerə toplaşanda başlarını aşağı əyib, batıq səslə, «usta» adlandırdıqları adamdan danışırdılar. Getdikləri hər yerdə insanlar onu maraqla dinləyir, qorxaraq da olsa, səmimi inanırdılar. Çünki xilaskarı həsrətlə gözləyən cəmiyyətdəki insanların beynində bu fikir formalaşmışdı: Onun görünməyinin vaxtı çatmışdı artıq. Müqəddəs kitablardakı sözləri xatırlayanlar o xilaskara bir ad qoyur, gözləri ümid dolu baxışlarla parıldayırdı.

O vaxtlar kəndlərin birində gənc bir oğlan yaşayırdı. Dindar idi, o da ümidli idi. Yerusəlimdən qayıdan kasıb hacıları evinə dəvət edir, onların müqəddəs torpaqlarda yaşadıqları haqda söhbətlərə qulaq asırdı. Qeyri-adi hadisələrdən danışanda qəlbi tez-tez döyünürdü. Xilaskarı görə bilmək istəyi getdikcə daha da çoxalır, həsrəti inanılmaz dərəcəyə çatırdı. Gecə-gündüz onu xəyal edir, aramsız həsrətində Onun yaxşılıq və mərhəmət dolu saysız görünüşünü gözünü önünə gətirirdi. Ancaq o da bilirdi ki, bunlar əlçatmaz mükəmməlliyin həqiq görünüşü deyildi. Xilaskardan yayılan o parlaq işığa çatdığı zaman gənc ruhunu dolduran iztirab və ağrılar yox olacaqdı. Lakin qarnını doyuran işini və evini tərk edib həsrətinin onu dartdığı yerə getməyə hələ cürət etmirdi.

Səhər Yaltadan geri dönmüş cavan xanım Natalya Mixaylovna nahar süfrəsində dil-boğaza qoymadan ərinə Krımın gözəlliklərindən bəhs edirdi. Bundan xoşhallanan əri isə arvadının heyranlıq dolu üzünü nəvazişlə süzərək onu dinləyir və ara-sıra suallar verirdi… 

— Deyirlər amma oralarda yaman bahaçılıqdır? – deyə sözarası əri xəbər aldı.

— Necə deyim sənə? A-a-tam, məncə bu bahalıq söhbəti çox şişirdilib. Ona qalsa, yəqin heç “şeytan” adlı məxluq da deyilənlər qədər qorxunc deyil. Məsələn, biz Yuliya Petrovna ilə günü iyirmi beş manata çox rahat və xudmani otaq kirayələmişdik. Əzizim, yaşamağı bacarmaqdan çox şey asılıdır. Əlbəttə, əgər könlündən hara isə dağlara… məsələn, Ay-Petriyə getmək keçirsə, onda sən, aydın məsələdir ki, özünə bələdçi və at kirayələyirsən və onda, sözsüz ki, xərcin artır. Həm də dəhşət artır! Amma, Vasyacan, oralarda dağlar da dağdır ha! Təsəvvürünə yüksək, çox yüksək dağlar gətir, hətta kilsədən də min dəfə uca dağlar… Zirvələri duman içində itib-batan, ətəklərində isə nəhəng qayalar… və şam ağacları bitən… Eh, indi oraları təsəvvürümdə canlandırmağa da acizəm!