Ədəbiyyat kateqoriyası üzrə məqalələr

Azərbaycan nəzəri-estetik fikrinin, ədəbi tənqidinin öz əksini tapdığı ən zəngin qaynaqlardan biri bədii ədəbiyyatın, xüsusən də poeziyanın özüdür. Klassik şairlərimizin müxtəlif münasibətlə söz sənətinin təbiəti, mahiyyəti, sənətkarlıq məsələləri, orijinallıq, deyim tərzi, mövzu təzəliyi, forma incəliyi və söz haqqında söylədikləri, gəldikləri qənaətləri çox zəngindir. Poeziya dühalarımızın bu qəbildən olan deyimləri tam bir estetik və tənqidi fikir sistemidir. Bu barədə danışarkən gözlərimiz önündə canlanan ilk sima böyük Nizami Gəncəvi, ilk mənbə isə onun ölməz «Xəmsə»sidir.

Bədii ədəbiyyatın tarixini, onun xalqın və ümumiyyətlə, bəşər cəmiyyətinin tarixi inkişafı ilə bağlılığını öyrənib şərh edən ədəbiyyat tarixi hələ yazılı ədəbiyyat mövcud olmadığı dövrlərdən indiki dövrə qədər – xalq yaradıcılığından qaynaqlanan bədii ədəbiyyatın zəmanəmizə qədər keçdiyi böyük, mürəkkəb tarixi inkişaf yolunu elmi surətdə işıqlandırmış və işıqlandırmaqdadır.
Ədəbiyyatşünaslıq elminin üç əsas bölməsindən biri də ədəbi tənqiddir. Ədəbi tənqid bədii əsərin ictimai əhəmiyyətini, xalqın həyatı ilə necə səsləşdiyini qiymətləndirir, onun ideya-bədii keyfiyyətinin yüksəlməsinə, ümumiyyətlə ədəbiyyatın inkişafına kömək edir. Bu elm keçmiş ədəbi irsi dərindən öyrənmək və klassik ədəbiyyatın ən yaxşı ənənələrini mənimsəməklə bərabər, müasir ədəbi prosesin daha da inkişaf edib yüksəlməsinə istiqamət verir, onu nəzəri cəhətdən silahlandırır.

Ola bilər ki, bu tipli qeydlər artıq söylənilib, özü də dəfələrlə; məni onların orijinallığından çox həqiqiliyi maraqlandırırdı.

Digər klassik əsərlərlə müqayisədə ("İlliada", «Eneida», «Farsaliey», Dantenin «Komediyaları», Şekspirin faciə və komediyaları) «Don Kixot» realist kitabdır; bununla belə bu realizm XIX əsr realizmindən fərqlənir. Cozef Konrad yaza bilərdi ki, bütün qeyri-təbii şeyləri yaradıcılığından silib çıxarır, çünki bunun varlığına imkan yaratmaq gündəlik həyatda möcüzəni inkar etmək demək olardı; bilmirəm, Migel de Servantes bu fikirlə razılaşardımı, ancaq mən əminəm ki, «Don Kixot»un öz forması etibarilə prozaik və real dünyanı poetik və uydurma dünyaya qarşı qoymağa məcbur edərdi. Konrad və Henri Ceyms gerçəkliyə roman paltarı geyindirmişdilər, çünki onlar bunu poetik hesab edirdilər; Servantes üçün reallıq və poetiklik — antonimlərdir.

— Rəsmlər? — Cənab Biqqer soruşdu, — demək rəsmlərə baxmaq istəyirsiniz. İndi muzeyimizdə müasir fransız və ingilis rəssamlarının əsərlərindən ibarət maraqlı, rəngarəng sərgi var.
Müştəri başını tərpədərək — yox, müasir rəsmlər istəmirəm, — yumşaq  şimali İngiltərə ləhcəsiylə dedi. — Mənə Rembrandtın, Reynoldsun əsərləri kimi qədim və əsl rəsmlər lazımdır.
— Olsun. Bizdə qədim əsərlər də var.
— Məsələ bundadı ki, bu yaxınlarda malikanə almışam.
Cənab Biqqer gülümsədi. Saf görünüşlü bu adamda insana təsir edən səmimiyyət var idi. Qəfildən ağlının ucundan onun necə bir var-dövlətə sahib olduğunu keçirdi. «Malikanə». İlk görüşdən bunu deməsi çox yaxşıydı. Qarşısındakı adam cəmiyyətin alt təbəqəsindən malikanə sahibliyinə, piramidanın alt qatından zirvəsinə qədər qalxmışdı. Onun həyat hekayəsi, sosial siniflərin tarixi xüsusi vurğu ilə dediyi «malikanə» sözündə gizlənmişdi.

Rus şairi və esse ustası İosif Brodski (1940-1996) Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) şəhərində anadan olub. Onun milliyyətcə yəhudi olan valideynləri bir neçə dil bilən ziyalı insanlar olmuşlar.

1947-ci ildə orta məktəbin 1-ci sinfinə gedən Brodski sonra bir neçə məktəb dəyişir. Dördüncü sinfi bitərən İosifə sinif rəhbəri belə bir məzmunda xasiyyətnamə verir: «Bu uşaq xarakterinə görə inadkar, sarsılmaz, həm də tənbəldir. Yazılı ev tapşırıqlarını ya çox pis yerinə yetirir, ya da ümumiyyətlə yerinə yetirmir.

Dəftəri dərsə aidiyyatı olmayan qeydlər və rəsmlərlə doludur. Bunlara baxmayaraq, qabiliyyətlidir, əlaçı da ola bilər, lakin cəhd göstərmir». Yeddinci sinfi bir neçə «iki» ilə «başa vuran» gələcəyin şairi təhsilini axşam məktbinə dəyişir və azad dinləyici kimi universitet mühazirələrində iştirak edir. Sonda o, sərbəst mütaliə hesabına geniş erudisiyalı bir şəxsə çevrilir. Qısa bir vaxtda ingilis və polyak dillərini dərindən mənimsəyir, latın, italyan və fransız dilində mətnləri çətinlik çəkmədən oxuyur.

İnsanın çoxdan vidalaşmış olduğu, amma qatar hərəkət etmədiyi üçün ayrıla bilmədiyi o bərbad ruh halındaydıq. Gözləmə salonu bütün stansiyalarda olduğu kimi, çirkli idi və yel çəkirdi, isti buxar və səs-küy içindəydi; insan və vaqonların səsi.

Şarlotta uzun qatar dəhlizindəki pəncərənin başında durmuşdu: bəziləri davamlı olaraq arxadan onu kənara itələyir və lənət oxuyurdu, ancaq bu son dəqiqələrdə, birlikdə yaşamağımızın bu ən dəyərli son dəqiqələrində izdiham dolu şöbədə bir-birimizi işarə ilə anlaya bilmirdik.

On beş il öncə rus yazıçısı Maksim Qorki Parisə səfər etdi. Bu hadisənin xronoloji qaydada nə zaman baş verdiyini dəqiq bilmirəm: Sarı İblis şəhəri – Nyu Yorka tüpürəndən əvvəl, yoxsa sonra. Lakin, hər halda o, ekzotik yeniliklərə tez zamanda alışan və həmin sürətlə də uzaqlaşan Parisdə müəyyən qədər uğur əldə edə bilmişdi. Düzünü desək, onun Yeni Vavilona səfəri Seneqal şahzadəsinin və kazak Aşinovun səfərindən daha çox yadda qalmışdı. Ayaqqabı mağazalarının vitrin-sərgilərində La semelle pour les pieds “Gorky”. (Ayaqqabı içliyi “Qorki”) yazılı plakatlar hələ də asılı qalır. Reklamın mətni göstərir ki, Qorkinin uğuru həqiqətən də demokratik xarakter daşıyırdı.
 
Həmin zamanlar Parisdə digər yazıçı – Amfiteatrov “Krasnoe znamya” adlı jurnal nəşr edirdi. Jurnal nə qədər səs-küylü idisə, bir o qədər də zərərsiz idi. Bu jurnalda Qorkinin çar II Nikolayla, ədəbsizlik nümunəsinə çevrilən uydurma satirik-müsahibəsi dərc olunmuşdu. Mövzu qanlı tiran və xalqın içərisindən çıxan cəsur müğənni haqqında idi. Nəticə mövcud olmayan mülkədar və qaçaq təhkimliyə aparıb çıxarırdı.

Əşyalar, hadisələr və sözlərin dərinliyinə varanda və inadla baxanda onlar qeyri-adi görünür. Yeni rəng və çalarlar hər zaman göz önündə dayanır.

Bax, Vətən anlayışı budur. O, nə qədər darısqal və ölçüsüz, hər şeydən üstün, mübaliğəsiz genişlikdə olsa belə, böyüyəcəkdir.

Mən ona qarşı sevgimi ən primitiv formada tanıdım — vəhşilərin öldüyü və meymunların vərəmə tutulduğu həsrət, xəstəlik obrazında… Mən üç yaşımdan iyirmi yaşıma kimi moskvalı idim. Ailəmiz hər yay bağa gedirdi: Petrovski parkına, Ximkaya, Boqorodski, Petrovsko-Razumovski, Ramenskiyə, Sokolnikə. Yaşıllıqlar içərisində yaşayarkən Moskvanın daş-kəsəyi üçün, təkcə anamın başa düşdüyü — heç olmazsa həftədə bir dəfə şəhər gəzintisinə çıxmaq, onun isti, tozlu küçələrində yürümək, əhəng, qaynar asfalt qoxusunu içinə çəkmək, dəmir və daş gurultusunu dinləmək ehtiyacı səbəbindən o qədər darıxırdım ki…

Qız pəncərənin önündə əyləşərək qaranlığın küçəni bürüməsinə tamaşa edirdi. Başını pərdəyə söykəmişdi, burnunda isə toz qoxusu ilişib qalmışdı. O, yorğun idi. Küçədən ötüb keçən az idi. Döngənin sonundakı evin sakini evinə daxil oldu: qadın onun başmaqlarının sement səkini döyəclədiyini eşitdi, sonra qırmızı binalar boyunca yolları tıqqıldatdı. Bir zamanlar həmin ərazi boşluq idi, onlar axşamlar uşaqlarla birgə oynayırdılar. Sonralar Belfastdan bir nəfər bu ərazini aldı və orada evlər tikdi, onlarınkı kimi kiçik, qaranlıq daxmalar yox, kərpicdən, qırmızı, parıldayan damları olan böyük evlər…

Bütün yerli uşaqlar əvvəllər həmin boş ərazidə oynayırdı — Divaynlar, Uoterslər, Dannlar, balaca əlil Kyou, o özü, qardaşları, bacıları. Düzdür, Ernst oynamırdı: o, artıq böyük idi. Atası həmişə əlində tikanlı çubuq onların ardınca boş ərazi boyu qaçırdı, amma balaca Kyou ətrafa nəzər yetirməyə və atasını çağırmağa imkan tapırdı.

Ölümcül antipatiya haqqında hekayə
Con Kleverhauz ay üzlü adam idi. Bu cür adamların necə olduğunu bilirsiniz: onların almacıq sümükləri bir-birindən aralı olur, çənə ilə alın yumru sifəti tamamlamaq üçün yanaqlara doğru əriyir, yoğun burnu isə tavana yapışmış kündə kimi sifətin lap ortasında yastılanıb qalır. Ola bilsin ki, mən məhz buna görə ona nifrət edirdim, düzünü desəm, onun varlığı mənimçün kabusa çevrilmişdi və mən inanırdım ki, onun varlığı kainatı ağırlaşdırır. Ola bilsin ki, mənim anam da ay mövhumu idi. Amma aya düzgün olmayan vaxtda, səhv çiyin üzərində baxan ayın təzahürü.

Bəlkə də buna görə, Con Kleverhauza nifrət edirdim. O, mənə qarşı cəmiyyətdə hamının pis və ya yaxşı hesab etdiyi heç bir şey etməmişdi. Tamam başqa şey idi bu. Bu pislik elə dərin, elə incə, elə ikimənalı, elə sezilməyən bir şey idi ki, bunu sözlərlə dəqiq ifadə eləmək mümkünsüzdür. Bizim hamımızın həyatında nə vaxtsa belə şeylər olur. Bəzən biz kimləsə ilk dəfə qarşılaşanda öz-özümüzə düşünürük ki, kaş belə bir insan heç olmayaydı və elə ilk andaca deyirik: “bu adam mənim xoşuma gəlmədi”. O niyə bizim xoşumuza gəlmədi? Biz bilmirik niyə, biz ancaq onu bilirik ki, xoşumuza gəlmədi. Bizim ondan zəhləmiz gedir, bu qədər. Və Con Kleverhauzla məndə də belə oldu.