Türk dili kateqoriyası üzrə məqalələr

Azərbaycan dilində olduğu kimi türk dilində də ismin altı halı var.

Yalın hal — Adlıq hal
İlişik hal (-ın, -in, -un, -ün, -nın, -nin, -nın, -nün) — Yiyəlik hal
Varımlı hal (-a, -e; -ya, -ye) — Yönlük hal
Belli işlenmiş hal (-ı, -i, -u, -ü; -yı, -yi, -yu, -yü) — Təsirlik hal
Durumlu hal (-da, -de; -ta, -te) — Yerlik hal
Çıkımlı hal (-dan, -den, -tan, -ten) — Çıxışlıq hal

İsmi xəbər dedikdə, xəbəri isim, sifət, say, əvəzlik, elə­cə də, məsdər, feli sifətlə ifadə olunan cümlə nəzərdə tutulur. Azərbaycan dilində olduğu kimi türk dilində də adlar xüsusi şəkilçilər — xəbərlik şəkilçiləri vasitəsilə qrammatik cəhətdən formalaşmış xəbər kimi çıxış edə bilir.
Türk dilinin xəbərlik şəkilçiləri aşağıdakılardır:

Tək	Cəm
1-ci şəxs: -ım, -im, -um, -üm;	-ız, -iz, -uz, -üz;
2-ci şəxs: -sın, -sin, -sun, -sün;	-sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz;
3-cü şəxs: — dır, -dir, -dur, -dür;	-dırlar, -dirler, -durlar, -dürler.

Türk dilində felin dörd zamanı var: indiki zaman; keçmiş zaman; gələcək zaman; geniş zaman.
Bu zamanlardan hər birinin özünəməxsus şəkilçiləri var.
Türk dilində indiki zaman fellərin kökünə bir cür yazılan «yor» şəkilçisi artırılmaqla düzəlir. Felin kökü samitlə bitərsə, kök ilə «yor» şəkilçisi arasına ahəngə uyğun olaraq -ı, -i, -u, -ü saitlərindən biri əlavə edilir.

Şəxs şəkilçiləri (I kateqoriya) zaman şəkilçisinin sonuna bitişdirilir.

"^" UZATMA-İNCƏLTMƏ İŞARƏSİ

(Yeni orfoqrafiya qaydalarına görə bu işarənin işlədilməsi məcburiyyəti yoxdur).
Bu işarə aşağıdakı hallarda işlədilir:
1. Yazılışı eyni, mənaları müxtəlif olan alınma sözlərdə saitlərin uzun tələffüz edildiyini göstərir:

hala — bibi	hâlâ — hələ
Ali — Əli	âli — ali
alem — ələm, kədər	âlem — aləm
şura — bura	şûra — şura

Türk ədəbi dilində bir sıra qanunauyğun fonetik hadisələr mövcuddur. Bu hadisələrin bir qismi yalnız tələffüzlə əlaqədardır, yəni sırf orfoepik hadisədir. Digər qismi isə yazıda da öz əksini tapır. Ona görə də, türk dilində düzgün yazmaq, oxumaq və danışmaq üçün bu hadisələri öyrənmək lazımdır.
Yazı ilə əlaqədar fonetik hadisələr, əsasən, səsartımı və səsdüşümü şəklində özünü göstərir. Lakin bu hadisələr danışıqda da geniş yayılmışdır və əsas etibarilə söz tərkibində bəzi səslərin (r, h, t) zəif tələffüz olunması, sözün çox sürətlə deyilməsi ilə bağlıdır. Məsələn, türk dilində «birkaç» (bir neçə) sözündə «r» samiti, «bir dakika» ifadəsində «r» samiti ilə «i» saiti (bi dakka), «efendim» sözündə isə üç səs (n, d, i) eyni anda (efem) düşə bilir. «R» samitilə başlayan sözlərin əvvəlinə tələffüzdə bir sait artırılması türk dilinin dialektləri üçün xarakterikdir (rençper — irençper, ruba — urba, razı ırazı və s.).

a) «l» samiti qalın saitlərlə heca qurduqda, qalın tələffüz edilir:

lahana — kələm	balık — balıq
abla — böyük bacım	almak — almaq, götürmək
soluk — nəfəs	bal — bal
kılıç — qılınc	olay — hadisə
dal — budaq

Türk dilində sözün sonunda cingiltili samitlərdən «b», «c», «d», «g» işlədilmir. Onların yerinə həmin samitlərin kar qarşılıqları «p», "ç", «t», «k» işlədilir. Alınma sözlər də əsasən bu qanuna tabedir. Məs.:
dolap; ağaç; kitap; ilaç; sokak; balık; dört; dert; çelik (polad), soluk (nəfəs).
Haqqında bəhs edilən cingiltili samitlərin karlaşması dilimizdə də var, lakin Azərbaycan dilində bu, orfoepik hadisədir, yəni yalnız tələffüzlə bağlıdır. Türk dilində isə orfoepik hadisə olmaqla yanaşı, həm də orfoqrafiyada öz əksini tapır. Müqayisə et:
balıq — balık — balık; kitab — kitap — kitap
ağac — ağaç — ağaç; dörd — dört — dört.

Müasir türk dili orfoqrafiyasının əsasını müasir Azər­baycan yazısında olduğu kimi, üç prinsip təşkil edir: fonetik prinsip, morfoloji prinsip, tarixi-ənənəvi prinsip.
Hər iki dilin orfoqrafiyasının əsas prinsipi fonetik prinsipdir. Bu prinsipə görə dildəki hər bir səsin yazıda yalnız bir işarəsi — hərfi olur və sözlər, əsas etibarilə, eşidildiyi kimi də yazılır.
kapı, baba, okul, uçak, gelin, bilmek, biz, almak, doğal (təbii), çiçek, ölüm, yaşam
Hər iki dildə bir sıra sözlər morfoloji prinsipə əsasən yazılır, yəni hər hansı bir sözün tələffüz müxtəlifliyinə baxmayaraq, ədəbi dildə həmin sözün yazılışı bir cür qəbul edilmişdir.
qardaş, kardaş, kardeş.
şindi, şinci, şimdi.
eyi, iyi.

Danışıq etiketi dedikdə bu və ya digər dildə ünsiyyətdə olanların qarşılıqlı münasibəti ilə müəyyənləşən danışıq davranışı qaydaları nəzərdə tutulur. Məlumdur ki, bu cür qaydalar dilin daşıyıcısı olan xalqın bütünlükdə, yaxud da yaşından, ictimai mənsubiyyətindən, ünsiyyət şəraitindən asılı olaraq dəyişən, irili-xırdalı sosial qrupların qəbul etdiyi danışıq normasıdır. Həmin qaydalar ədəbi və danışıq dilində üst-üstə düşə bildiyi kimi bir-birindən fərqli də ola bilər.
Danışıq etiketi nitq fəaliyyətinin müxtəlif sahələrini salamlaşma, müraciət, tanışlıq, dəvət, razılıq və rədd, üzrxahlıq, təşəkkür, xudahafizləşmə və s. əhatə edir. Hər bir sahənin özünəməxsus söz və ifadələri var, bunların öyrənilməsi türk ədəbi dili normaları çərçivəsində düzgün danışmaq üçün son dərəcə vacibdir.

Türk dilində k, g, l samitlərindən hər biri iki danışıq səsinə malikdir. Bu samitlər qalın saitlərlə heca qurduqda qalın, incə saitlərlə heca qurduqda incə tələffüz edilir. Hə­min samitləri ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək.

1. «K» SAMİTİ

a) «k» samiti qalın saitlərlə heca qurduqda qalın tələffüz edilir:

akıl — ağıl	tarak — daraq
ok — ox	Ocak — Yanvar
bakmak — baxmaq	kale — qala, qapı
kol — qol	konak — ev, malikanə
konuk — qonaq	kapı — qapı