Türk dili kateqoriyası üzrə məqalələr

Türk dilində «yeterlik fiili» adı verilən felin bacarıq şəkli (mümkünlük aspekti) «bilmek» felinin köməyi ilə düzə­lir. «Bilmek» feli -a, -e // -ya, -ye feli bağlama şəkilçisi qəbul etmiş fel kökünə bitişdirilir və felin bütün zamanlarında işlənir, şəxs şəkilçiləri «bilmek» felinin kökünə artırılır.

FELİN VACİB ŞƏKLİ

Türk dilində felin vacib şəkli dilimizdə olduğu kimi, -malı, meli şəkilçisi vasitəsilə düzəlir və şəxslər üzrə təsrif olunur:

gelmeliyim	gelmeliyiz
gelmelisin	gelmelisiniz
gelmeli(dir)	gelmelidirler

Ne yapmalı, nereye gitmeli? Bugün gidip İhsan'a sormalıyım; Şu kitabı okumalısınız.

Türk dilində gələcək zaman iş, hal və hərəkətin gələcəkdə icra ediləcəyini, hərəkətin danışılan andan sonra baş verəcəyini bildirir və -acak, -ecek şəkilçisi vasitəsilə düzəlir. Şəkilçinin sonundakı «k» samiti I şəxsin tək və cəmində "ğ" hərfinə keçir; fel kökü saitlə bitərsə, köklə şəkilçi arasına bi­tişdirici «y» samiti artırılır; fel kökü «a» və «e» saitləri ilə bi­tərsə, həmin saitlər müvafiq olaraq "ı" və «i» saitləri ilə əvəzlənirlər. Şəxs şəkilçiləri (I kateqoriya) zaman şəkilçisindən sonra gəlir və bitişik yazılır.

Azərbaycan dilində olduğu kimi, türk dilində də felin keçmiş zamanının iki qrammatik ifadə forması var: şühudi keçmiş zaman və nəqli keçmiş zaman.

İsmi xəbərin hekayəsi «idi» köməkçi feli vasitəsilə əmələ gəlir. "İdi" sözü qoşulduğu adlardan həm ayrı, həm də bitişik yazılır. Sözdən ayrı yazıldıqda tək variantlıdır, yəni bir cür yazılır, bitişik yazıldığı zaman ahəng qanununa tabe olaraq dörd cür (-dı, -di, -du, -dü) yazılır. Sözün kökü saitlə bitərsə, «idi» köməkçi felinin başındakı «i» saiti «y» samitinə çevrilir. Şəxs şəkilçiləri (II kateqoriya) «idi» sözünə artırılır.

Türk dilində ismi xəbərin rəvayəti «imiş» köməkçi feli vasitəsilə əmələ gəlir. "İmiş" köməkçi feli qoşulduğu adlardan həm ayrı, həm də bitişik yazılır. Sözdən ayrı yazıldıqda təkvariantlıdır, yəni bir cür (imiş) yazılır; bitişik yazıldığı zaman ahəngə uyğun olaraq dörd cür (-mış, -miş, -muş, müş) yazılır. Söz kökü saitlə bitərsə «imiş» köməkçi felinin əvvəlindəki «i» saiti «y» samitinə çevrilir.
İsmi xəbərin hekayəsi ilə rəvayəti arasında məna və üslub fərqi var. Doğrudur, hər iki forma ismi xəbərlə ifadə olunan fikrin keçmiş zamana aid olduğunu bildirir.

Türk dilində felin əmr şəkli əmr, xahiş, istək və s. bildirir və xüsusi intonasiya ilə tələffüz edilir.
Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, türk dilində felin əmr və arzu şəkillərinin I şəxs tək və cəminin şəkilçiləri eynidir. Buna görə də türkologiyaya aid ədəbiyyatda bəzən türk dilində felin əmr şəklinin I şəxs tək və cəminin xüsusi qrammatik əlaməti olmadığı qeyd edilir.
Felin əmr şəkli türk dilində aşağıdakı şəkilçilər vasitəsilə əmələ gəlir.

Məsdər felin təsriflənməyən formasıdır.
Türk dilində ən çox işlənən məsdər şəkilçiləri bunlardır:
-mak, -mek, -ma, -me;
bakmak, almak, gelmek, gülmek, okuma, bitme, gitme.
Göstərilən məsdər şəkilçilərinin hamısı, əsasən, sinonim şəkilçiləridir, yəni felin qeyri-müəyyən formasını yaradır və hərəkət prosesinin adını ifadə edirlər. Lakin həmin şəkilçilərin funksiya müxtəlifliyinə, bəzi spesifik cəhətlərinə diqqət etmək lazımdır.

Mənsubiyyət kateqoriyası hər hansı bir şəxsin, əşyanın və ya hadisənin başqa bir şəxsə, əşyaya və ya hadisəyə mənsubiyyət münasibətini bildirir.
Türk və Azərbaycan dillərində mənsubiyyət şəkilçiləri eynidir. Bunlar aşağıdakılardır.

a) Sonu samitlə bitən sözlər üçün.

tək	cəm
1-ci şəxs: -ım, -im, -um, -üm;	-ımız, -imiz, -umuz, -ünüz;
2-ci şəxs: -ın, -in, -un, -ün;	-ınız, -iniz, -unuz, -ünüz;
3-cü şəxs: -ı, -i, -u, -ü;	— (lar)ı, -(ler)i.

ŞƏXS ƏVƏZLİKLƏRİ

Türk dilində şəxs əvəzlikləri aşağıdakılardır:

	TƏK	CƏM
1-ci şəxs:	ben — mən	biz — biz
2-ci şəxs:	sen — sən	siz — siz
3-cü şəxs:	o-o	onlar — onlar