Ədəbiyyat kateqoriyası üzrə məqalələr

1. “Möhtəşəm Qeytsbi” -  Frensis Skot Fitscerald əsərin adının bir sözdən ibarət olmasını istəyirmiş. Yazıçı sonradan “Möhtəşəm Qeytsbi” üzərində dayanır.

2. “1984” – Naşir Corc Oruelin bu gün “1984” kimi tanınan məşhur antiutopik romanına “Avropada sonuncu adam” adının verilməsinə qarşı çıxıb. Bu adın oxucu marağına səbəb olmayacağını düşünüb və əsəri “1984” adı ilə çap etdirib.

3. Ayn Rendin məşhur “Atlas çiyinlərini gərdi” əsəri üçün düşündüyü ilk ad “Tətil” olub. Əsəri çap olunmazdan 1 il əvvəl, 1956-cı ildə yazıçı əsərin bu qərara gəlir ki, “Atlas çiyinlərini gərdi” adı daha uğurludur. Qərarın qətiləşməsində ərinin məsləhəti də rol oynayıb.  

Gölün sahilinə daha bir qayıq gətirilmişdi. İki hindu onun yanında dayanıb gözləyirdilər. 
Niklə atası qayığın arxa hissəsində oturdular və hindular onu suya tərəf itələdilər, onlardan biri isə qayığa mindi ki, avar çəksin. Corc əmi isə düşərgə qayığının arxa tərəfinə əyləşdi, gənc hindu onun qayığını suya saldı və ona minərək avar çəkməyə başladı. 

Hər iki qayıq gecə vaxtı yola düşdü. Nik o biri qayıqdan gələn avar səsini eşidə bilirdi, onun səsi gecə dumanında irəlidən gəlirdi. Hindular qeyri-hamar taxtalarla avar çəkirdilər. Nik atasını qoluna söykənib rahat yarıuzanıq, yarıoturaq vəziyyətdə idi. Gölün havası soyuq idi. Onların qayığında avar çəkən hindu çox çalışqan olmasına baxmayaraq, digər qayıq yenə də daha irəlidə idi. 

— Biz hara gedirik, ata? − Nik soruşdu.
— Hindu düşərgəsinə. Orada bir hindu qadın çox xəstədir.
— A-a-a, – Nik dedi.

Bədii dilimizin sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq dilçilərimiz bu məsələyə aid bir neçə məqalə yazmışlar. Bunlardan R. Rüstəmovun “Uşaqlar üçün yazılmış əsərlərin dili haqqında” (“İnqilab və mədəniyyət” jurnalı, 4-cü sayı, 1952) A. Həsənovun “Dil haqqında Stalin təlimi və müasir bədii dilimiz” (“İnqilab və mədəniyyət” jurnalı, 8-ci sayı, 1951) R. Kazımovanın “Stalin yoldaşın “Marksizm və dilçilik məsələləri” əsəri və müasir Azərbaycan ədəbi dilimiz haqqında” (İ. V. Stalinin dilçiliyə dair əsərləri və Azərbaycan dilçiliyinin məsələləri”, Azərb. E. A nəşri, 1952) və həmin müəllifin “Azərbaycan sovet nəsrində bədii dil və stil məsələləri” (“Azərbaycan” jurnalı, 6-cı sayı, 1953) adlı məqalələrini göstərmək olar. Bu məqalələrdə bədii dilimizin daha da yaxşılaşması üçün əhəmiyyətli cəhətlər çoxdur. Lakin yuxarıda adları çəkilən məqalələrdən özünün elmiliyi, məzmunluluğu ilə  fərqlənən birinci məqalə istisna olunmaqla, qalan yazılarda  bəzi müvəffəqiyyətli cəhətlərlə yanaşı bir sıra səhvlərə yol verilmiş, bədii dilimizin bəzi məsələləri  dolaşdırılmışdır. Bu məqalələrdə nəzərə çarpan əsas səhv müəlliflərin yazıçı dili ilə surətin dilini qarışdırmalarından ibarətdir.

Sovet filmlərində çoxlu səs-küyün olduğuna fikir vermişdim. Radio bağırır, nəqliyyat danqıldıyır, uşaqlar ağlaşır, itlər hürür, sərçələr də cikkildəyirlər. Qəhrəmanların danışıqları yaxşı eşidilmir. Səs-küyə olan çox qəribə meyil var. 

Buna oxşar bir hissi mən Braytonun restoranlarında da hiss etmişəm. Səs-küy harada lap çoxdur, camaat da orada toplaşır. Bəlkə, səs-küydə heç kim olmaq daha asandır? 

Hessenin Dostoyevski haqqında mülahizələri. 
Hesse hesab edir ki, bütün qaranlıq, şüursuz, qeyri-aydın və xaotik – Asiyadır. Əksinə, şüur, mədəniyyət, məsuliyyət, icazə olunanla qadağa arasındakı aydın sərhədlərə malik – Avropadır. Qısası, şüursuz – Asiyadır, yəni Şər. Bütünlüklə şüurlu olan – Avropadır, yəni Xeyir. 
Hesse keçən əsrin sadəlövh adamı idi. Onun heç ağlına da gəlmirdi ki, Şər tamamilə şüurlu ola bilər. Hətta prinsipial da ola bilər. 

Bütün ədəbiyyat üç sferadan ibarətdir:
1. Müəllifin ifadə etmək istədiyi.
2. Müəllifin ifadə etməyi bacardığı.
3. Müəllifin özü də bilmədən ifadə etdiyi. 
Üçüncü sfera ən maraqlısıdır. Məsələn, Henri Millerin yaradıcılığında ən cəlbedici – dramatikləşdirilmiş, əzab çəkmiş optimizmdir. 

Hekayəçi səs və eşitmə səviyyəsində fəaliyyət göstərir. Nasir – ürək, ağıl və qəlb səviyyəsində. Yazıçı – kosmik səviyyədə. 
Hekayəçi insanların necə yaşadığını deyir. Nasir – insanların necə yaşamalı oduğunu. Yazıçı – insanların nədən ötrü yaşadığını.

“Neftçilər” metrosunun çıxışında — işdən evə getdiyim yolun üstündəki avtobus dayanacağında həmişə beş-altı fahişə durur. Daha doğrusu, dayanacaqda yox, körpünün altında. Körpünün altı elə dayanacağa bitişikdir. Metrodan çıxıb dayanacağa gedənlər mütləq müştəri gözləyən bu qadınların yanından keçməlidir. Artıq istifadə müddəti çoxdan bitdiyi açıq-aşkar hiss olunan bu “qədim peşə” sahiblərinin azı 35 yaşı olar. Aralarında daha yaşlıları da var.
Hər gün cavan oğlanların, orta yaşlı kişilərin, lap elə ağsaqqal “dayday”ların onlarla söhbətə girişməsini seyr edə-edə marşrut gözləyirik. Kişilərin arasında fahişələrə həm “ciddi”, həm də qeyri-ciddi niyyətlə yaxınlaşan var. Yəni ki, ciddi-ciddi qiymət danışıb saunaya, ya da harasa başqa yerə gedirlər. Ancaq cibində pulu olmayanlar elə-belə, sadəcə məzələnirlər.
O gün də beləydi. Yaxınlığımda durmuş iki qızın söhbətindən məlum oldu ki, fahişələrlə söhbətə girişən oğlanlardan biri bunların tanışıdır.

Akutaqava Rünoske (1892-1927) — 1892-ci il iyulunda Yaponiyanın paytaxtı Tokio şəhərində anadan olmuşdur. 1915-ci ildə «Rasyamon darvazası» və «Burun» hekayələri işıq üzü görüb. 1920-1923-cü illərdə «Magiya möcüzələri», «Bisey necə inanırdı», «Bir qisasın tarixçəsi», «Susanoo-no-mikoto, „Susanoo-no-mikoto ahıl çağlarında“, „Tanrı Aqni“, „Qəribə hekayət“, „Xanım Rokunomiya“, 1924-1927-ci illərdə „Sanemonun cinayəti“, „Məktub parçası“, „Momotaro“, „At ayaqları“, „Ölümdən sonra“, „Karmen“, „Suadamları ölkəsində“, „Tanekonun kədəri“, „Yuxu“ və s. novellalar yazıb. Yazıçının 1927-ci ildə yazdığı „İlğım“ və „Dişli çarxlar“ hekayələrində və „Səfehin həyatı“ povestində özünə qəsd etmək meylləri aydın duyulur. Bu əsərlər müəllifin o vaxtkı psixi vəziyyətini hər şeydən yaxşı əks etdirir.
A.Rünoske 1927-ci il iyul ayının 24-də yüksək dozada yuxu dərmanı içərək özünə qəsd edib. 1935-ci ildə ədəbiyyat sahəsində Akutaqava Rünoske mükafatı yaradılmışdır.
Ən məşhur hekayələri: «Rasyomon darvazası» (1915), «Burun» (1916), «Cəhənnəm əzabları» (1918) və «Sıx meşədə» (1922).
1950-ci ildə Rünoskenin «Rasyomon darvazası» (1915) və «Sıx meşədə» (1922) hekayələri əsassında Akira Kurosavanın «Rasyomon» filmi ekrana çıxmışdır. 

Bu parça heç də “Ədəbiyyat” sayılmağa iddialı deyil. Bu, sadəcə, bir hekayə istəyib “psixoloji” ya da “analiz” xarakterli qarmaqarışıq bir şeydən imtina edən qanı qaynayan cavanlar üçün bir nağıldır. Sizin xoşunuza gələcək! Onu buradaca oxuyun, filmlərdə izləyin, fotosunu çəkin, ya da tikiş maşınından keçirin. 

Qəribəlik
Kentukki dağlarına gecə düşmüşdü. Hər tərəf sərt qayalıq idi. İti dağ çayları dağın hər tərəfindən axırdı. Axının aşağı hissəsində Cemina Tentram ailəvi şərab zavodunda viski hazırlayırdı. O, tipik dağ qızıydı. Ayaqyalın idi. İri və güclü əlləri dizlərinədək sallanırdı. İllərlə görülən işlər onun üz cizgilərində öz izini buraxmışdı. Cəmi on altı yaşı olmasına baxmayaraq, yaşlı ana-atasına artıq bir neçə illərdir ki, kömək edir, viski hazırlayırdı. Vaxtaşırı da, işini saxlayıb düzəltdiyi viskidən bir fincan doldurub içir, sonra da işinə daha böyük enerji ilə davam edirdi. O, çovdarı iri çənə doldurur, sonra onu ayaqları ilə o ki var tapdayır, hazır məhsul sonra da istehsala gedirdi. Qəfil səs Ceminaya əlindəki fincanı içməyə mane oldu. O, başını yuxarı qaldırdı. 

− Salam, − səs dedi. Bu səs birdən-birə ortaya çıxan, ov çəkmələri az qala boğazınadək olan bir kişidən gəlirdi. 
− Mənə Tentramların daxmasının yerini göstərə bilərsən?
− Sən aşağıdakı qəsəbələrdən gəlmisən?

İçəridə istidən və adam əlindən durmaq mümkün olmayanda, belə bir gecədə rütubətdən nəm olmaq təhlükəsinin olmadığını görəndə, Çin çıraqları sehrli meşənin dərinliklərində qırmızı və yaşıl meyvəyələrə bənzəyəndə, cənab Bertram Priçhard missis Latamla bağçaya çıxdı. 

Açıq hava və evdən kənarda olma hissi hündürboy, yaraşıqlı, daha çox astagəl təəssüratı yaradan bir xanım olan Saşa Latamı çaşqınlığa salmışdı. Onun zəhmi elə ağır idi ki, hər hansı bir yığıncaq zamanı o, söz demək istəyəndə, insanlar onu nöqsanlı və ya kobud kimi qəbul etmirdilər. Amma iş belə gətirmişdi ki, o, evdən kənarda belə güvəniləcək, dayanmadan söhbət edə bildiyi Bertramla idi və bu onu şad edirdi. Bertramın dedikləri yazıya alınsaydı, inanılmaz bir şeyə bənzəyərdi, çünki onun hər dediyi söz nəinki öz-özlüyündə boş və mənasız idi, üstəlik onun cümlələri arasında da heç bir əlaqə yox idi. 

Həqiqətən də, biri əlinə qələm alıb onun hər sözünü yazsaydı (onun bir gecə ərzində söylədikləri bir kitab qədər olardı), heç şübhəsiz ki, yazılanları oxuyan bir adam yazığın əqli cəhətdən inkişaf etmədiyini düşünərdi. Amma bu belə deyildi, çünki cənab Priçhard hörmətli bir mülki məmur və Batın ortaqlarından idi. Ən qəribəsi isə o idi ki, o, demək olar ki, hamı tərəfindən dəyişməz olaraq bəyənilirdi. Onun səsində və intonasiyasında xüsusi bir nəsnə, fikirlərinin absurdluğunda bir möhtəşəmlik, onun yumru, xoş qəhvəyi sifətindən və qar quşuna bənzəyən bədənindən saçan şüa, əksər vaxtı onun dediklərinə müxaliflik yaradan gözəgörünməz və mənəvi nə isə, sanki mövcud olan və çiçəklənən, özünü onun sözlərindən ayrı, müstəqil hiss etdirən bir çalar var idi səsində.

Qılınca qalxanım var, iynəyə yoxdu.
Adamı iynələyə-iynələyə öldürmək olar. Adamı iynə-iynə, incə-incə, sanca-sanca məhv etmək olar.
Adama iynə ilə gor qazmaq olar, quyu qazmaq olar.
“İynə ilə gor qazmaq”ın mənası xəlbirlə su daşımaq kimi boşa gedən nəticəsiz əməklə məşğul olmaq deyil. İynə ilə gor qazmaq başqasına ölümü iynə-iynə hazırlamaqdır. İynə ilə gor qazmaq cəza deyil, xəyanətdi.
“Torba tikən” alət olub iynə həmişə. Quyu qazmamışdan qabaq tor, tələ hörüb iynə. Biz bəzən sözlərimizlə iynələrik, bəzən baxışlarımızla, bəzən incə bir hərəkətimizlə. İynə kimi göz “ucu” ilə baxar, iynələrik, ağız “ucu” ilə dindirər, iynələrik. “Sümüksüz”, “tikansız” adam olmaq iynəsiz olmaqdır.
(Qədim insan iynəni ilk dəfə balıq sümüyündən, tikandan düzəldib.) İynə oxdan qədimdi.
“İynə-iynə, ucu düymə, yarıl-yırtıl, su iç qurtul”. İynələnmiş adamın acığından partlamasına təsəllidi bu. Yəni, di dur, atıl-düş, su iç, acığın ötsün, deyir. Çünki iynə elə batırır ki, uda da bilmirsən, unuda da,
dillənə də.
Biz də iynəyə çatmaz, çuvalduz da, ox da. “İynənin işini çuvalduz görməz” deyiblər. “İynə saplamaq” iynəyə sap keçirmək deyil, əksinə, iynəni kiminsə qəlbinə saplamaqdır.

Bu hadisə bütün vücuduma yağ kimi yayılır. Səbəbini bilmirəm, amma həmin hadisə ən xırda detallarına qədər gözümün önündədir. Onu tez-tez xatırlayıram, hər dəfəsində də yaddaşımın dərinliyindən daha çox detal üzə çıxır, xatırlama özü ilə maraqlı və xoşagələn bir həzz gətirir.

Səhər tezdən idi. Şərqdəki dağlar göy və qara rənglərə çalır, onların arxasından gələn azacıq rənglənmiş işıq dağların başına toxunan yerində əvvəl açıq qırmızıya, sonra daha soyuq rənglərə çalır, boz rəngə boyanır və yuxarıya doğru getdikcə tündləşirdi. Lap yuxarıda isə, Qərb tərəfdə gecə ilə qovuşurdu. 

Həm də soyuq idi, kəsici şaxta deyildi, amma mən əllərimi tez-tez ovuşdurmalı və ciblərimin lap dərinliyinə salmalı, kürəyimi əyməli və ayaqlarımı yerə döyəcləməli olurdum. Vadinin aşağısında, mənim dayandığım yerdə, torpaq sübh çağının açıq bənövşəyi, boz rənglərinə boyanmışdı. Mən kənd yolu ilə gedib irəlidə torpaqdan azacıq açıq boz rəngli bir çadır gördüm. Çadırın yanındakı köhnə paslı dəmirdən olan qaz sobasında yanan odunların narıncı alovu ətrafa yayılırdı. Yerə yaxın quraşdırılmış bacadan boz tüstü qırıq-qırıq şəkildə çıxırdı, onun ərtafa yayılıb yoxa çıxması xeyli çəkirdi.