Ədəbiyyat kateqoriyası üzrə məqalələr

Əsl adı Qiyasəddin Əbu əl-Fəth Ömər ibn İbrahim Xəyyam  olan dahi iranlı şair 18 may 1048-ci ildə Nişapur şəhərində doğulmuşdur. Çadırçı ailəsində doğulmuş Ömər riyaziyyat, fizika,tibb, astronomiya elmləri ilə maraqlanırdı.

Yaşadığı dövrdə İbn Sinadan sonra ən yaxşı alim kimi qəbul edilirdi. Tibb, fizika, astronomiya, cəbir, həndəsə və riyaziyyat elmlərində önəmli çalışmaları olan Ömər Xəyyam üçün zamanın bütün elmlərini bildiyi söylənilir. O digərlərindən fərqli olaraq  etdiyi çalışmaların çoxunu qələmə almayıb, yoxsa adını eşitdiyiniz bir çox teoremlərin müəllifi odur.

Ömər Xəyyamın ən böyük əsəri “Cəbr Rəsaləsi”dir. On hissədən ibarət olan bu kitabın dörd hissəsində tənliklər araşdırmış və bu tənlikləri təsnif etmişdir. Riyaziyyat tarixində bunu edən ilk alim Ömər Xəyyamdır.

21 Mart 1079-cu ildə tamamladığı xalq arasında Ömər Xəyyam Təqvimi, bu gün isə Cəlali Təqvimi olaraq bilinən təqvim üçün böyük səy göstərmişdir.

Bir bektaşi lətifəsindən

Sömürkənd deyilən kənd göz gördüyü qədər dümdüz bir ovalıqda binə olmuşdu. Bu dümdüz ovalığın ortasında bir yumruq kimi göylərə ucalmış çox yüksək bir təpə vardır. Bu təpədə Sömürkəndin hakimi, krallar kralı, padşahlar padşahı Dümdük həzrətlərinin sarayı vardır. Dümdük həzrətləri bu sarayda xas qullarıyla birlikdə yaşayar. O uca təpədə uluların ulusu Dümdük həzrətlərinin sarayından başqa heç bir yaşayış yeri yoxdur. Sömürkəndin evləri bu ulu təpənin ətəklərini çevrələyiblər.

Sömürkənddən Dümdük həzrətlərinin sarayına çox dik bir yoxuşdan çıxılır. Bu elə bir dik yoxuşdur ki, bura çıxmağı hər igid bacarmaz.

Dümdük həzrətlərinin qulaqları çox, amma çox yaxşı eşidir. Belə ki, Sömürkənddəki bir topal qarışqanın belə iniltisini eşidir.

Dümdük həzrətlərinin gözləri də çox yaxşı görür. Belə ki, Sömürkəndin quraq və əlçatmayan yerlərində, torpağın beş qulac dərinliyindəki bir köstəbəyin olmayan gözlərini belə görə bilir.

    Bülbül.

            Gözlərini açmağa çalışdı, açdı da, amma içəri elə qaranlıq idi ki, heç bir şey görmək mümkün deyildi. Bir anlıq harada olduğunu yadına sala bilmədi, bir az fikirləşəndən sonra son bir neçə saatda olan hadisələri yavaş-yavaş xatırlamağa başladı...

 

           … Düşmən qəfil hücuma keçmişdi. Əslində buna “qəfil” demək olmazdı, batalyonda hamı bilirdi ki, ermənilər dünənki hayıfı çıxmağa çalışacaqlar. Üzbəüz mövqelərə bir neçə tank və sair zirehli texnika gətirmişdilər. Ağır döyüşdən çıxmış uşaqlar bərk yorulmuşdular və silah-sursat da tükənmişdi. Komandir arxadakılarla əlaqə saxlamışdı və söz vermişdilər ki, kömək gələcək. Lakin söz verdilər, kömək vermədilər… Və budur, onlar cinahlardan hücum edən düşmənin tələsinə düşdülər.

Sevgilim Estela Kantoya ithaf edirəm
        (X. L. Borxes)

“Aman tanrım, mən qoz qabığına qapanıb, özümü hüdudsuz dünyanın hökmdarı sanardım…”
Hamlet, II, 2

“Onlarsa bizə öyrətmək istəyirlər ki, əbədiyyət donmuş bu günümüzdür. Məktəblərdə (indicə donmuşluğu) Nunc-stans termini ilə ifadə edirlər. Həm məktəblilərin özləri üçün, həm də digərləri üçün çox da aydın olmayan bu terminin əvəzinə, dünyanın hüdudsuzluğunu Hic-stans (burada donmuş) sözüylə ifadə etsəydilər, daha anlaşıqlı olardı.”
Leviafan IV, 46

Beatirs Viterbo ölən gün, qızmar fevral səhəriydi. Xeyli müddət canıyla əlləşmişdi, bir an belə duyğusallığa qapılmazdı, qorxuya yenməzdi, səhhətindən gileylənməzdi. Həmən gün Konstitusiya meydanında, metal reklam lövhələrdə yüngül siqaretlərin yeni reklamını gördüm. Kədərləndim. Bu bezməyən, usanmayan, yorulmaq nədir bilməyən geniş dünyanın Beatris Viterbo ilə vidalaşdığını və bu dəyişikliyin sonsuz sırada yalnız birinci olduğunu anladım.

Yaradıcı şəxslər düşüncə tərzinə, hadisələrə baxış prizmasına görə adi insanlardan fərqlənir. Yaradıcı düşüncənin formalaşmasının təməlində şəxsiyyətin estetik zövqü, sənəti qavrama qabiliyyəti dayanır. 
   
   Bütün bunlar birlikdə sənətə gözəllik və zənginlik bəxş edir. Hər hansı bir incəsənət məhsulunun istehsalından əvvəlki mərhələlərə nəzər salsaq obraz və düşüncələrin formalaşmasının ən fundamental, prioritet mərhələ olduğunu görərik. Bütün gözəlliklər ilk addımlarını düşüncələrdən başlayır.
 
   Yaradıcılıq məhsulu bir növ körpə uşaq kimidir. Müəllifdə yaranmış doğru ideya əsərin doğulmasına xidmət edir və doğulan əsəri əbədiləşdirir. Hər ideya və düşüncə də keyfiyyətli incəsənət məhsulunu yaratmaz. Müəllifin şəxsiyyət və xarakteri, təcrübəsi, dünyagörüşü mütləq özünü müəyyən çərçivələrdə büruzə verir. Bununla da qarşı tərəf üçün (oxucu, tamaşaçı, dinləciyi) yaradıcı insanın intellekt səviyyəsini təyin etmək bir qədər asanlaşır.

Yaxınlarda yazıçılarımızdan biriylə (böyük rəssamla) həyatın komizmindən, hadisəni təyin etmənin, onu əsl sözə çevirmənin çətinliyindən danışırdıq. Ona söylədim ki, az qala qırx ildi “Ağıldan bəla”nı oxumuşam və yalnız bu il həmin komediyanın ən parlaq obrazlarından biri olan Molçalinin mahiyyətinə varmışam. Və bunu məhz indi söhbət elədiyim yazıçı öz satirik oçerklərindən birində Molçalini izah edərkən anlamışdım. (Nə vaxtsa Molçalin barədə söhbətə qayıdacağam, maraqlı mövzudu.)

— Bilirsiniz, — deyəsən, çoxdandı öz ideyasına dərindən heyran olan həmsöhbətim birdən dilləndi, — bilirsiniz, siz nə yazsanız, nə izah etsəniz də, öz bədii əsərlərinizdə nəyi qeyd etmək istəsəniz də, heç vaxt həqiqətə yaxın olmayacaqsınız. Nə təsvir etsəniz də, hər şey həqiqətdə olandan zəif çıxacaq. Bax, düşünürsünüz ki, əsərinizdə həyatda məlum olanların ən komik hissəsinə çatmısınız, onun ən eybəcər hissəsini tutmusunuz, — amma bu heç də belə deyil! Gerçəklik, anında buna oxşar elə səhifə açacaq ki, onu ömrünüzdə nə ağlınıza gətirə, nə də təxəyyülünüzdə canlandıra bilərdiniz!..

Bunu hələ 46-cı ildən, yazmağa başlayandan, bəlkə də daha əvvəldən bilirdim,- bu fakt dəfələrlə məni heyrətə gətirməklə yanaşı, incəsənətin bu qədər gücsüzlüyünə rəğmən faydalı olub-olmamağı şübhələrində boğub. Həqiqətən, bəlkə də ilk baxışda o qədər də parlaq olmayan həyati faktı izləyin, — və əgər sizin gücünüz çatarsa, gözləriniz varsa, orda Şekspirdə rastlaşmadığınız dərinliklə rastlaşacaqsınız. Amma məsələ də burasıdır ki, kimin gözləri və kim buna qadirdi? Axı yalnız bədii əsər yaratmaq və yazmaq üçün deyil, həm də fakta diqqət yetirmək üçün yeni zamanda rəssam olmalısan.

 

Varlı deyilsənsə, gözəl olmağının da elə bir faydası yoxdu. Eşqbazlıq məzlumlara deyil, zənginlərə yaraşır. Kasıbasa həyata dik gözlə baxmaq qalır. Bir sözlə, qəşəng oğlan taleyini bölüşməkdənsə, illik gəlirə sahiblənməyin qat-qat sərfəlidi.

Hyui Erksinin vara bilmədiyi müasir həyatın dahiyanə həqiqətləri yetərincə sadəydi. Biçarə Hyui!

Etiraf etməliyəm ki, o, mahiyyətinə görə də qabarıq fiqur deyildi. Həyatı boyu nə hazırcavablığı, nə də acıdilliyi ilə fərqlənmişdi. Əvəzində şabalıdı qıvrımları, yunan profili və qonur gözləri onu gözəl kişi siyahısında birinci edə bilərdi.  

Kişilərin də, qadınların da eyni qədər sevimlisi olan Hyuinin ən axsayan cəhətisə pul qazana bilməməsiydi.

Atası ona öz süvari xəncərini və on beş cildlik “İspaniyaya yürüşlərin tarixi”ni miras qoymuşdu. Hyui birincisini güzgünün başından asmış, ikincisini isə rəfdə  Raffın soraq kitabçası və “Beyliz meqezin”lə yanaşı qoymuşdu. Özüsə bu arada yaşlı xalasının ildə iki yüz funtuna möhtac qalmışdı.

Özünə bir düzən qurmaq üçün hər şeyə əl atmışdı. Altı ay birjada oynamışdı, yalnız bundan sonra vaxtını havaya uçurduğunun fərqinə varmışdı. Elə bir o qədər də çay alverinə girişmişdi, amma sonunda bu işdən də usanmışdı. Sonra quru xeres (şərab növü – red.) satmağa cəhd eləmişdi. Amma burda da bəxti gətirməmişdi: xeres həddən ziyadə quru olmuşdu. Nəhayət, sadəcə bir heç olduğuna imza atmışdı – yaraşıqlı, yunan profilli, avara-sərgərdan növcavan.

Ədəbiyyatın “pis uşaqları” deyəndə ağlımıza kimlər gəlir? Martin Amis, Salman Rüştü, Conatan Franzen, Ernest Heminquey.
Bəs qadınlardan yazarlardan kimləri “pis qadın” adlandıra bilrəik? “Flavorwire” saytı hazırladığı ədəbiyyatın “ədəbsiz” qızlarını müəyyənləşdirməyə çalışır. 

 Sapfo (e.ə. 630-570; Qədim Yunan şairəsi)
O Yunanstanın ən məşhur lirik şairlərindən sayılırdı. Lesbos adasında dünyaya gələn Sapfo altı yaşında yetim qalanda qohumları onu orada olan hetera məktəbinə (gənc fahişələrə incəsənəti, rəqs və bədii qiraət, sevişmə qaydalarını öyrədən məktəb) verirlər. Burada onun şairlik qabiliyyəti üzə çıxır və tezliklə Sapfo kübar cəmiyyətin bəzəyinə çevrilir.

Bilmirəm, bilmirəm, necə deyim… Bilmirəm. Balaca əli ovucumda əsas yola çıxırıq, gedirik. Nə yaxşı ki, yağış yoxdu.
Soruşur:
— Almaniyada tramvay var?
— Çoxdu, həm də üç arabalı...
Sevinir.
— Elə şey olar ki, olmasın? Sevimə dedim inanmadı, inanmır.
— Sevim kimdi?
— Rəfiqəmdi, inadkardı. Mən “var” deyirəm, o “yox” deyir elə.
— Sənə bir şəkil göndərərəm ona göstərərsən. İnanar.
— Yenə inanmaz.

“Kişilik də forma kimi əynimizə geyindirilib”

-Dünyanın müxtəlif ölkələrindən oxucularınız var. Ən çox hansı ölkədən yazırlar?
— Son vaxtlar mənə Azərbaycan, Hindistan, Pakistan, İran, İndoneziya və Ərəbistandan yazırlar. Əvvəllər çox fikir vermirdim. “Twitter”də aktiv izləyirlər.

— “İsgəndər” kitabı qadına təcavüz mövzusu ilə diqqət çəkmişdi. Kitab çıxandan sonra təcavüzə məruz qalan qadınlardan sizə yazanlar olub?
—  Çox maraqlı məktublar və e-maillər aldım oxuculardan. Universitetlərdən, həbsxanalardan təkcə qadınlar yox, arvadlarına, yaxud ailə üzvlərinə xəsarət yetirən, təcavüz edən kişilərdən peşmançılıq məktubları gəlirdi.
Mən “İsgəndər”də kişiləri pisləməmişəm. Demək istədiyim bu idi: Kişilik də əynimizə forma kimi geyindirilir.
Bizdə qadın hərəkatları hər şeyi qadınların üstünə fokuslayır, qadının hekayəsini önə çəkir, halbuki atalıq, ərlik, qardaşlıq anlayışının dəyişməyə daha çox ehtiyacı var. Təbii, qadının hekayəsi də vacibdir, amma kişinin hekayəsini bilmədikcə təcavüz cinayətlərini həll edə bilmərik.
Biz qadınlar da cəmiyyətin kişi mərkəzçi olmağında az rol oynamırıq. Oğullarımızı elə böyüdürük, ərimizi güclü görmək istəyirik.