Ədəbiyyat kateqoriyası üzrə məqalələr

Balaca şəhərlərdə adamların biri-birinə qoşduğu ləqəblər adətən sadəliyi ilə seçilirlər: Göbək Haim, Qoğal İekel, Çərənçi Sarra, Ördək Gitl və s. Amma müəllim işləməyə gəldiyim balaca bir Polşa şəhərində Fatalist ləqəbli adam haqqında eşitdiyimdən, əlbəttə, dərhal bu barədə maraqlandım, sual ünvanladım, bu cürə ləqəb belə balaca şəhərdə kimin ağlına gəlib və bu ləqəbə layiq olmaq üçün nələri etmək lazım idi? İrvit dilindən dərs keçdiyim Sionist Gənclər Təşkilatının katibi bunları dedi:
-Bu qəribə ləqəbin sahibi yerlilərdən deyildi. Haradasa Kurlandiyada doğulmuşdu. 1916-cı ildə Polşaya gələrək, yerli qəzetlərdən birində alman dilindən dərs deməsiylə bağlı elan vermişdi. O zamanlar Polşa Avstriya tərəfindən işğal olunduğundan, alman dilini bilmək hər kəs üçün vacib idi. Sonra Fatalist ləqəbli, əsl adı Benyamin Şvars olan bu adamın çoxlu tələbələri ortaya çıxdı.
Elə bu yerdə Katib pəncərəyə işarə edib, ucadan dedi:
— Adını çək, qulağını bur, budur, gəlir!
Bu balacaboy adamın burma bığları, qara saçları, başında yumru şlyapası, əlində portfeli vardı.

O, səhnəyə çıxmağı və balaca rolunu sənətkarlara xas süni həyəcanla deyil, sadə və aydın şəkildə tamaşaçılara çatdırmağı arzulayırdı. Özü də kütlə onu dinləyərkən düşünəcəkdi:

“Bax, əsl sənət budu! Hər kəsin ruhun necə yaşadığını anlaması üçün onu məhz bu cür təsvir etmək lazımdı”.

Ona, debütanta, kütləni hələ az tanıyan qızcığaza elə gəlirdi ki, toplumun ruhuna yalnız səmimiyyətilə toxuna bilər, — yalnız səmimiyyətilə!

Düşünürdü ki, rolu elə sadəliyi və sadəlövhlüyü ilə öz sözünü deyir. Həqiqi gözəl olan – sadədi və o, tamaşaçını riqqətə gətirmək üçün sadədil və həqiqətə sadiq olmalıdı.

Ev xoşumuza gəlirdi. O, geniş, lakin köhnəydi. Bu ev əcdadlarımızın, ata babamızın, anamızın, atamızın və uşaqlığımızın yadigarı idi.

Biz İrene ilə təklikdə yaşamağa alışmışdıq və əlbəttə, bu, ağılsızlıq idi, çünki evimizdə səkkiz adama yetəcək qədər yer vardı.

Yuxudan saat 8-də oyanırdıq, yır-yığış edirdik, saat 11-ə mən ocaq başına, mətbəxə gedirdim və yalnız iki-üç otağı bacımın öhdəsinə buraxırdım. Düz günorta çağı biz nahar edirdik və boşqabları yumaqdan sonra özgə işimiz-gücümüz qalmırdı.

Süfrə başında böyük, sakit evə öz gücümüzlə, yəni kimsənin köməyi olmadan köçəcəyimiz haqqında düşünməyi xoşlayırdıq.

Bəzən bizə elə gəlirdi ki, məhz bu evin ucbatından tənha qalmışıq.

Nobel mükafatçısı yazıçı Orxan Pamuk bir müddət əvvəl İtaliyanın yüksək tirajlı “La Repubblica” qəzetinə müsahibə vermişdi.Yazıçı müsahibədə olduqca maraqlı fikirlər səsləndirmişdi. 

 “Ailənin idiotuydum, amma sonra Nobel qazandım” başlığı ilə çap olunan müsahibədə yazıçı mühəndis ailəsindən gəldiyini, xüsusilə də böyük qardaşı və ona böyük ümidlərin olduğunu, amma onun müəllimlərdən çəkindiyi üçün bu sahədə inkişaf edə bilmədiyini deyib.

 Ailəsinin klassik türk patriarxal ailə tipində olduğunu və böyük qardaşı ilə özünün üçüncü dünya ölkələri tərzində bir təhsil aldıqlarını vurğulayan Pamuk qardaşlardan birinin mütləq mühəndislik oxumalı olduğunu, böyük qardaşının Yale Universitetində “Kimya mühəndisliyi”ni oxuyaraq bunu etdiyini, özünün isə ailənin tipik bir ikinci uşağı olaraq qaldığını danışdı.

 Jurnalistin “Fransız yazıçısı Sartrın “Ailənin idiotu” kimi mi?” sualına Orxan Pamuk bu cür cavab verib: “Bəli. Hətta daha çox. İkinci doğulanlara bariz sübutam. Ailə həmişə ilk uşağın təhsilinə daha çox diqqət edir. O da özünü daha məsuliyyətli hiss etmək məcburiyyətində qalır. Bir yerə gedəndə qardaşım küçələri tapmağa çalışar, mən havaya, vitrinlərə baxar, xəyallar qurardım.

30-cu illər ictimai-siyasi prosesinin ən böyük hadisəsi, heç şübhəsiz, Azərbaycan ədəbi mühitindən də yan keçməyən repressiyadır.
Özlüyündə siyasi hadisə olan repressiya bir çox sahələr kimi, ədəbi prosesi də ağuşuna almış və tarixdə ilk dəfə Azərbaycan yazıçı, şair, tənqidçi, elm və maarif adamlarının kütləvi (!) həbsi və məhvi ilə nəticələnmişdi.
Bununla da siyasi iradə, qərar və qətnamələrlə idarə olunan ədəbi prosesə ölüm xofu, həbs qorxusu çökmüşdü.

Avtoritar rejimin və ona rəhbərlik edən diktatorlar — İ.V.Stalin və L.Beriyanın repressiya «sunamisi» bütün Sovetlər Birliyində, eləcə də Azərbaycanda yüzlərlə mütəfəkkiri, alimi, şair və yazıçını, folklorşünası, tənqidçini, heykəltaraşı, aktyoru həyatdan vaxtsız apardı: yalnız onların deyil, ailələrinin də faciəsinə səbəb oldu.

Dr. Uatson – “Şerlok Holms”
Ən yaxın dostunuzdan nə gözləyirsiniz? Yəqin ki sizi diqqətlə və səbirlə dinləməyini. Şerlokun arxasında duran, onu dəstəkləyən və bəzən də dostuna görə ona yönələn istehzalı baxışlara dözən Uatson sadiq dost kimi siyahıda yer alır.

Sanço Panso – “Don Kixot”
Sanço yel dəyirmanlarını özünə düşmən bilən birinin dostu idi. Üstəlik, dostu ilə səyahət etmək üçün ailəsindən uzaqlaşır, Don Kixotu düşdüyü çətin vəziyyətlərdən çıxarır. 

Enkidu – “Gılqamış dastanı”
Endiku bizə göstərir ki, bir diktatoru bərk-bərk qucaqlayaraq onun imperiya üzərində qurduğu basqısını zəiflədə bilərsən! Endiku Gılqamış qəlbinə yenidən sevgi bəxş edir, onu yaxşı insana çevirməyə çalışır. Endikunun əsl dost olduğunu başa düşəndə Gılqamış sakitləşir və ikisi birləşərək şərlə savaşırlar.

Keller cütlüyü teatrdan gec çıxdı. Havası azacıq tutqun olan bu şəhərdə — orda çayın köndələn dalğası artıq səkkizinci əsrdir ki, baş kilsəni əks etdirirdi.
 Vaqneri zövqlə ifa edirdilər, burda doyunca mənəvi qida almaq olardı. Keller arvadını teatrdan sonra öz ağ şərabıyla ad çıxarmış dəbdəbəli yeməkxanaya apardı və yalnız gecə saat ikidə içərisi yüngül işıqlandırılmış avtomobil onları zülmət küçələrdən keçirib əzəmətli bir evin doqqazına yaxınlaşdırdı.
Fənərlərin boz işığında yarpaqların əyri-üyrü kölgəsi oynaşan səkiyə ilk olaraq Keller düşdü; bu qoca enlikürək alman prezident Krügerə çox oxşayırdı.
İşıq bir anlıq Kellerin kraxmallı yaxalığını və avtomobildən ikinci çıxan arvadının paltarındakı şüşə muncuqları qamarladı. Dəhlizdə onları yüyürə-yüyürə gələn qulluqçu qadın qarşıladı və ürkək pıçıltıyla Çorbun gəldiyini söylədi.
Varvara Klimovna Kellerin hələ təravətini itirməmiş dolu üzü titrədi və həyəcandan pörtdü:

— O, qızımızın xəstə olduğunu söylədi?

Bir qrup elm adamı ədəbiyyatın müsbət keyfiyyət aşılayan xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaq məqsədilə bir sıra romanların insan beynini inkişaf etdirdiyini müəyyən edib.

Alimlər apardıqları təcrübənin nəticəsində bu qərar gəliblər ki, bəzi romanlar sosial əlaqələri gücləndirərək insan xarakterini dəyişdirir, ünsiyyət qurmağı asanlaşdırır.

Toronto Universitetinin müəllimləri psixiatr Keyt Otley və İnqrid Vikelqren tərəfindən “Scientific American”da (“Elmi Amerika”) yazılan məqaləyə görə, roman qəhrəmanları ilə doğmalaşmaq həm xəyal dünyasını genişləndirir, inkişaf etdirir, həm də sosial əlaqələri gücləndirir.

Keyfiyyətli romanlar bu təsirləri ilə insan beynini itiləşdirir və insani münasibətlərə aid maraqlı məlumatlar verir. İki elm adamı insan beynini ən çox inkişaf etdirən 10 kitabı da müəyyənləşdiriblər

Siyahıda Lev Tolstoyun “Anna Karenina”sı və ya Virciniya Vulfun “Xanım Dellouy”u ilə yanaşı pakistanlı yazıçı Möhsin Həmidin 2007-ci ildə yazdığı “Könülsüz fundamentalist” romanı da yer alır.

Bir yay axşamı dostum Sidlə əl-ələ verib sahil boyunca uzanan taxta döşəmənin üzəriylə Ouşn Parkına gedərkən, sahilə çırpılan dalğaların yaxınlığında, düz qarşımızda skamyalardan birinin üzərində tanış bir mənzərə gördük. 
— Bax, — dedim — və qulaq as.
Biz dayandıq və qulaq asdıq. Yaşlı yəhudi cütlük – kişiyə yetmiş yaş, qadına isə altmış beş verərdim. Eyni vaxtda dodaqları, əlləri tərpənirdi, hər ikisi danışır, heç biri dinləmirdi.

— Mən sənə neçə dəfə demişəm?! – kişi dedi.
— Sən nə demisən ki? – qadın dedi. — Heç nə deməmisən.
— Mən sənə hər şeyi demişəm, – kişi dedi, — mən sənə həmişə nəsə deyirəm. Heç olmasa, bir dəfə fikir versən, görərsən ki, hətta çox vacib bir şey deyirəm...
— Fikir verin buna, nə isə çox vacib söz deyir! — qadın dedi və gözlərini süzdürdü.— Siyahını ver!
— Keçək toy məsələsinə ... 
— Yenə də toy?! 
— Niyə də yox? Nə qədər vurnuxursan, yenə də zərərdəsən.
— Kim idi vurnuxan belə?
— Mən sənə göstərə bilərəm…

Dayan, dayan… Bu kişinin adı necəydi? Yaddaşımı büsbütün ələk-vələk elədim ki, bəlkə o, hafizəmin hansısa küncündə düşüb qalıb. Sonra fikirləşdim ki, axı niyə belə səfeh şeyə vaxt sərf edirəm? Elə bil hansısa sərxoşu yerindən qaldırmaq istəyirdim, o isə heç cür qalxmaq bilmirdi… Yox, Sadom ilə Qomorra deyil. Heç Romanın yıxılmağı da deyil. Ooo, dayan bir, tapdım! Biz burada İsa ilə vaxt barəsində mübahisə edirdik, bu xüsusda sitatlar gətirirdik: “Göyün üzü ilə uçaraq İblisin cərgəsinə qoşulur, yenə bir qədər uçur və bilmərrə çəkilib gedir”. Ho-ho-ha-ha… Əxbar, 20:70, yaxud buna oxşar bir şey. Deyəsən, bir şey xatırlayıram. Amma nə isə, davam edək (1. Apokalipsis. Parafraz. 20:7: “Min ilin sonunda İblis qaranlıqdakı məhbəsindən qurtulacaq və xalqları haqq yolundan döndərəcək...”)

Miladın 999 il, 11 ay və 30-cu günüdür dayanıb, Ermaniya ilə Farşlandiyanın uzun sürən cütlüyü yenə də hansısa mənfi- müsbət göstəricilərdə toqquşub. Toplar hardasa qıyma hazırlayır. Onun adı Otto idi. Şahzadə Otto qoca şah Böyük Ottonun yeganə oğluydu, dini ayinlərə hörmətlə yanaşan adam idi, altı rahib, yeddi keşiş ona ağıl öyrətməklə məşğul idilər. Özü də onlardan nəsə öyrənirdi. İdeal resept – mənəvi qidadır. Hələ uşaq vaxtından Otto artıq İncili əzbər bilirdi və yeddi keşiş ona Giyamət Günü barədə danışanda ləzzətdən bihuş olurdu.