Ərzaqlar kateqoriyası üzrə məqalələr

İnsana gümrahlıq gətirən bu qiymətli bitkinin vətəni Efiopiyanın Kaffa şəhəridir. Qəhvənin kəşf edilməsi ilə bağlı bir əfsanə də vardır.
Şərqşünas alim F.Biber öz gündəliyində yazır: «Mən fikir verirdim, qoca Kaffiço iki kələ-kötür daşla qovrulmuş qəhvə dənələrini əzib, onu narın toza çevirir. Sonra tozu qatı balla qarışdırır, alınmış kütlədən kürəciklər düzəldir və onu qaynar suya atır.
Məni də qonaq etdilər. Qəhvənin qədim əcdadı çox xoşuma gəldi. Bir vaxtlar burada — Kaffa dağlarında qəhvə dənindən hazırlanmış içki çox dəbdə imiş. Qoca Kaffiço belə nəql edir ki, bir gün sürü meşədə otlayarkən qoyunlar, keçilər yerə tökülmüş qəhvə dənələrini yeməyə başlayırlar. Sonra da bütün gecəni yatmaq əvəzinə tullanıb-düşürlər. Bu kiçik dənələrin qeyri-adi təsiri çobanların diqqətini cəlb edir. Özləri də bu dənələrin dadına baxırlar.

Çinlilər çayı təqribən 4 700 il bundan əvvəl kəşf etmişlər. Lakin onun süfrələrdə sabit yer tutması xeyli sonra olmuşdur. Çay rütubət və günəş xoşlayan, kol şəkilli ağacdır. O, torpaqdan, həm də havadan nəm çəkməyi xoşlayır.
Çayın vətəni Hindistanın Assam ştatı, Çin və Hindi-Çin sayılır. Yabanı çay kollarına 1825-ci ildə Hindistanın, Birmanın, Vyetnamın və Laosun dağlıq yerlərində təsadüf edilmişdir. Çinlilər onu mədəniləşdirməyə təqribən 350-ci ildən başlamışlar. Lakin çaydan geniş istifadəyə iki əsr sonra başlanmışdır. X əsrdə çay bütün xalqların milli içkisinə çevrilib.

Heyvan dərisindən tutumların, torbaların hazırlanması daş dövründən başlanır. Belə tutumlar ərzaq saxlamaq və hazırlamaq üçün istifadə edilir.
Keçi və qoyun dərisindən düzəldilmiş torbalarda dən, un, duz, pendir yaxşı qalır. Belə torbaları hazırlamaq üçün heyvanın dərisi bütöv çıxarılır, müəyyən qaydada emal edilir və torba (davarcıq) şəklinə salınır.
Qədim Babilistanda iri və xırda mal-qaranın qurudulmuş dərisindən məişətdə müxtəlif mayeləri saxlamaq üçün istifadə edirdilər.

İnsanın ən çox istifadə etdiyi taxta tutum çəllək olmuşdur. Belə çəlləklərdə müxtəlif ərzaqlar saxlamaq mümkündür. Xüsusi ağac növlərindən düzəldilmiş çəlləklərdə keyfiyyətli şərab və konyak saxlamaq üçün istifadə etmişlər. Ona görə şərabçıların fikrincə «şərabı yetişdirən çəlləkdir». Məsələ burasındadır ki, yalnız zəngin meşə ərazisi olan xalqlar çəllək hazırlamaq imkanına malik olmuşlar.  İlk  şərab  çəlləkləri  birinci  əsrdə Qalliyada meydana gəlmişdir.
Plininin məlumatlarına görə, İtaliyanın Alp dağları ətəklərində yaşayan yerli camaat şərabı taxta çəlləklərdə saxlayırdılar.
İlk çəlləklər aztutumlu olmuş, lakin sonrakı dövrlərdə 300-1000 dekalitr və daha artıq həcmli çəlləklər düzəldilmişdir.

Təbiət müxtəlif ərzaq növləri ilə zəngindir. Onlar bizim üçün o zaman xeyirli olur ki, saxladıqda korlanmasın və keyfiyyətini saxlasın. Ərzaqlardan biri istidən korlanır, digəri quruyub öz qida keyfiyyətini saxlayır, bəziləri mənfi temperatur şəraitində yararsız hala düşür, digərləri əksinə, faydasını saxlayır, korlanmır. Deməli, istənilən ərzağı müəyyən şəraitdə, temperaturda, yerdə, müəyyən müddətdə saxlamaq mümkündür və zəruridir.
Ərzağı qoruyub saxlamaq qida təminatmı etibarlı vəziyyətdə saxlamaq deməkdir. Məlumdur ki, ərzağın istehsal həcmi ilə istehlak həcmi eyni zaman ərzində əksər hallarda bir-birinə bərabər olmur. Ona görə ərzaq ehtiyatının yaranıb qorunması məsələsi ortalığa çıxır. Əgər ehtiyatlar yaradılmasaydı, cəmiyyətdə aclıq və qıtlıq hökm sürərdi.

NAR

Azərbaycan narın vətənlərindən biridir.
Bunu keçən əsrin 40-cı ilində Gəncə ətrafında tapılmış nar ağaclarının qalıqları sübut edir. Hazırda Azərbaycanda narın bir sıra həm yabanı, həm də cır növləri bitir.
X əsr ərəb səyahətçisi Əbu-Dülaf yazırdı ki, «ar-ras» (indiki Araz çayı) boyu qəşəng nar yetişir. Beləsini mən heç bir ölkədə görməmişəm. Orada valehedici əncir də vardır.
Nar Azərbaycandan Ərəbistan, Yunanıstan, İran, Əfqanıstan, Misir və başqa ölkələrə üz tutub.
Qədimdən narın istifadəsi çox geniş olub. Beləki, ondan şirə çəkmiş, şərab, sirkə hazırlamış, dəri aşılamaq üçün qabığından maye hasil etmiş, qabığından və çiçəyindən moruğu rəng əldə etmiş, toxumlarından isə yağ almışlar. Qədim Misirdə nar dənələrindən şərbət hazırlamışlar. Bundan əlavə, narın qabığından müalicə məqsədləri üçün istifadə edilmişdir.

Ərik qədim mədəni meyvə növlərindən biridir. Orta Asiyada-Fərqanə vadisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində yaşı 7-8 min ilə çatan ərik çəyirdəkləri tapılmışdır. Bu onu göstərir ki, həmin ərazi əriyin ən qədim vətənidir. 2500 il bundan əvvəl Orta Asiyada yüksək keyfiyyətli bol ərik məhsulu yığılırmış. Toplanmış məhsuldan başqa ölkələrə də göndərilirdi.
Yüksək keyfiyyətli ərik növünün əldə edilməsində qədim Soqdianada (Orta Asiya) yaşayan taciklərin böyük xidməti olub. Bu bitkiyə böyük diqqətin əsas səbəblərindən biri onun əhali üçün şəkər mənbəyi olması ilə bağlı idi. Qurudulmuş ərik şəkəri əvəz edirdi. Ərəblər Soqdiana əriyini Aralıq dənizi sahillərinə aparıblar.

Ehtimal olunur ki, armudun vətəni Qafqazdır. Mədəniləşdirilməsi də burada baş vermişdir. Onun 60-a yaxın növü vardır. Armud dünyada geniş yayılmış meyvədir. Armud qədimdən Avropa xalqlarına da məlum olub. Onun yem növlərini yaratmaqda Fransa və Belçika seleksionerlərinin xidməti danılmazdır. 1750-1970-cu illərdə müxtəlif ölkələrin seleksionerləri 60-dan çox məşhur armud növü yaratmışlar. Bunun da 50-dən çoxu Fransa və Belçika seleksionerlərinin payına düşür.
Azərbaycanda xalq seçmələri əsasında yaradılan «Abasbəyi», «Əhməd Qazı», «Xan armudu» (və ya «Nararmudu»), «Gülabi» armud növləri geniş yayılmışdır. İndi Azərbaycanda armudun iki yay, altı payız və yeddi qış növü yetişdirilir.

Bir sıra Şərq ölkələrində mayalı çörəklə yanaşı mayasız çörək də bişirmişlər. Bunun ən geniş yayılmışı və şöhrətlisi yaymadır.
Azərbaycanda yaymanı belə hazırlayırlar: yaxşı üyüdülmüş buğda unundan xəmir yoğurur, oxlovla yuxayayanda yayır, sacın üstünə salıb oxlovla o üzə-bu üzə çevirməklə bişirirlər. Keyfiyyətli undan yoğurulan xəmir çox nazik olur, hətta işığı belə keçirir.
XIX əsr rus müəlliflərindən biri qeyd edir ki, gürcülər iki ölçüdə yayma bişirirdilər. Bunlardan biri balaca ölçülü olub, nimçəni əvəz edirdi. İkincisi isə uzun ölçüdə olurdu. Ondan çörək dəsmalı kimi istifadə edirdilər. Yayma ilə yarımduru xörəyi götürmək mümkündür.

Rus məsəlində deyilir ki, sıyıq çörəyin ulu nənəsidir. Sıyıq min illərlə insanların sevimli yeməyi olmuşdur.
Sıyıqlar, horralar dəndən, yarmadan, undan hazırlanan duru və ya yarımduru xörəklərdir. Çörək meydana gəldikdən sonra da onlar süfrədə öz əhəmiyyətini itirməmişdir.
Orta əsrlərdə sıyıq Şərqdə, xüsusən türk xalqlarının mətbəxində möhkəm yer tutmuşdur. P.Karpini tatarların bişirdiyi horradan bəhs edərək yazır: «Onlar darını suda qaynadıb bişirirlər. Xörək o qədər duru olur ki, onu su kimi içirlər. Səhərlər belə horradan iki çömçə içmək gün ərzində adamı tox saxlayır. Tatarlar axşam vaxtı isə ətli şorba yeyirlər».
Başqırdlarda əsrlər boyu «butka» adlı sıyıq gündəlik yemək olmuşdur. Onu bayramlarda və ənənəvi günlərdə də bişirmişlər.
Uyğurlar ətli, soğanlı düyü sıyığını xoşlayırlar. Orta əsrlərdə Skandinaviya ölkələrində arpa sıyığı çox yayılıbmış.