Azərbaycan kateqoriyası üzrə məqalələr

Qədim Bakının müxtəlif dövrlərə aid çoxsaylı tarixi-memarlıq abidələrindən ən önəmlisi İçərişəhərdir. 22 ha. ərazisi olan bu kiçik və «müstəqil» şəhər içində şəhər keçmişimizlə bu günümüz arasında mənəvi körpü, qala divarları ilə əhatə olunmuş qədim və möhtəşəm abidədir.
Bakını başqa tarixi şəhərlərimizdən fərqləndirən onun ilk çağlarda dini mərkəz, müqəddəs şəhər kimi yaranmasıdır. Bakı toponiminin mənası haqqında müxtəlif mülahizələr söylənsə də, onlar arasında görkəmli tarixçi S.Aşurbəylinin “Allah şəhəri”, “Allah yeri” anlamı bu mənada inandırıcıdır. Özündə və ətrafında çıxan təbii qaz qaynaqları üzərində tikilən çoxlu od məbədləri Bakını yalnız Qafqazın deyil, İran, Orta Asiya və Hindistan atəşpərəstlərinin də nüfuzlu dini mərkəzinə çevirmış, bu şəhərin “Müqəddəs odlar diyarı” kimi tanınmasına səbəb olmuşdur.

Özlərini «uti» alandıran udinlər Azərbaycan Respublikasının Qəbələ rayonunun Nic kəndində, Oğuz rayonunun mərkəzində, habelə Gürcüstan Respublikasının Oktomberyan rayonunun Zinobyan kəndində məskunlaşmışlar. Qarabağın Dağlıq hissəsində yaşamış udinlər isə XIX yüzilliyin əvvəllərinlə İran və Türkiyədən buraya köçmüş və ermənilər tərəfindən assimilyasiyaya uğraılmış, yəni erməniləşmişdilər. Ümumi sayları 8 minə yaxındır. Qriqoryan udinlərin ad və familiyaları ermənilər, provaslav udinlərinin ad və familiyaları gürcüləriinki kimidir. Buna baxmayaraq udinlərin maddi və mənəvi mədəniyyəti daha çox azərbaycan türkləri ilə yaxındır. Uinlərin hətta qeyd etdikləri xristian bayramlarında oxuduqları mahnılar Azərbaycan dilindədir. Dinlərinin erməni və gürcülərlə eyni olmalarına baxmayaraq tarixən azərbaycan türkləri ilə bağlı olmaları udinləri daha çox Azərbaycanla bağlamışdır. Udin dili leksik, qrammatik və fonetik vaxımdan daha çox azərbaycan türkcəsi ilə yaxınlıq təşkil edir.

Müəllif: Həvilova Fəxriyyə Həvil qızı
Mənbə: Şərq mədəniyyəti və etnoqrafiyası

Elməddin Əlibəyzadə «Bilqamıs», «Avesta», «Orxon -Yenisey» kitabələri haqqında geniş araşdırmalar aparıb.

Gülxani Pənah,araşdırmaçı: «Mən Şumer köklü, İskit soylu, Sak ləyaqətli, Hun əzəmətli, Oğuz nəsilli, Türk əsilli türkəm. Bununla da fəxr edirəm:
Millətim türk, dilim türk dili, Vətənim Azərbaycandır». Bu fikirlər Elməddin Əlibəyzadəyə məxsusdur. Onun elmi fəaliyyətinin əvəzsiz incisi «Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyət tarixi» üzrə apardığı tədqiqat işləridir. Bütün elmi fəaliyyətini kənara qoyub, alimin bu yönümdə apardığı işləri tədqiq etsək, zəngin, ensiklopedik bir biliyə malik Azərbaycan alimi, mütəffəkiri gözlərimiz önündə canlanar. «Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyət tarixi» əsərində islamaqədərki tariximiz, türk xalqlarının, eləcə də Azərbaycan xalqının soykökcə Şumerlərlə bağlılığı məsələlərini üzə çıxarmaq, milli-mənəvi dəyərlərimizi aşkarlamaq, atəşpərəstliyin türk-Azərbaycan təfəkkürünün məhsulu olduğunu elm aləminə sübut etmək, dil, din, yazı, elm, astronomiya və başqa «sivilizasiyaların məhz türk -Azərbaycan xalqının dünyaya bəxş etdiyi problemləri» araşdırmaq mümkündür. Alim Azərbaycan mənəvi aləminin zəngin bünövrə, «kök» üzərində yaranıb, inkişaf edib, öz «milli-psixoloji» axarına düşüb kamilləşməkdə olduğunu bildirir.

Abşeron yarımadasının qərbində və cənubi-qərbində, Bakının 60 km-də yerləşən, Böyük Qafqazın (qıraq) cənubi-şərq qollarının alçaq dağlıq və dağətəyi rayonudur. Qobustanın adı “Qobu” sözündən götürülmüşdür. Ona görə də Qobustan qobular və yarğanlar diyarı sayılır. Ən böyük hündürlük burada 1047 m-dir. Palçıqlı, dərə-təpəli, palçıqlı-gilli relyefə malikdir. Cənubunda palçıqlı yanardağlar mövcuddur. Burada əsasən yarımsəhra landşaftları hökm sürür. Qış otlaqları da var. Qobustanın dağlarında Azərbaycan xalqının əcdadlarının maddi və mənəvi mədəniyyətini əks etdirən 6 mindən çox qədim rəsmlər tapılmışdır. Bundan başqa qədim yaşayış məntəqələri – 20 mağaralar və dayanacaqlar, 40 kurqan qazıntıları və 100 mindən çox maddi mədəniyyət əşyaları aşkar olunmuşdur. Ən qədim rəsmlər mezozoy erasına aid olduğu sayılır, ancaq burada bu eradan əvvəl də yaşayışın olması istisna edilmir. Elə buna görə də Qobustan mədəniyyətin beşiklərindən biri sayılır.

Kürdlərin xeyli hissəsi özlərini kurmanc adlandırırdılar. Əsasən Cənub Qərbi Asiyada məskunlaşmış kürdlər keçmiş SSRİ-də Ermənistan Respublikası (57min), Gürcüstanda (34 min), Qazaxıstanda (25 min), Qırğızıstanda (14 min), Azərbaycanda (10 min) və Rusiyanın Krasnadar diyarında (5 min) yaşayırlar. Ermənistan Respublikasında kürdlər əsasən Aparan (Avaran), Talin, Üçmədzin rayonlarında yaşayırlar. İcevan, Sevan, Vardeniz (Basarkeçər), Artik, Abovyan, Aştarak, Oktomberyan və Vedi rayonlarının bəzi kəndlərində də kürdlər yaşayırlar. Keçən əsrin 80-cı illərinin sonlarında müsəlman kürdlər erməni quldur dəstələri tərəfindən Ermənistan respublikasından, 1992-ci ilin mayından Azərbaycan respublikasının Laçın rayonundan zorla qovulmuşdular. Gürcüstanda əsasən kürdlər şəhərlərdə yaşayırlar.

Azərbaycan xalqının inkişafında mühüm rol oynamış ölkənin inzibati ərazi quruluşu onun ərazi bölgüsünün coğrafi əsasını təşkil edir. Azərbaycanın yaşayış məntəqələrinin yaranması qədim zamanlardan başlayaraq mürəkkəb tarixi dövr keçmişdir. Hər bir tarixi dövrdə məskunlaşma sisteminin təşəkkülü, yüksəlməsi və tənəzzülü prosesləri baş vermiş və bunun üçün konkret iqtisadi-siyasi zəmin yaranmışdır. Mövcud olan sosialiqtisadi münasibətlərin dəyişməsi ilə birgə dövlətin inzibati ərazi quruluşu da dəyişmişdir. Hakimiyyətə gələn sinif özünə xas olan dövlət quruluşunu və ona uyğun inzibati ərazi bölgüsünü yaratmışdır.
Azərbaycanda ictimai quruluş dövlətlər, əmirliklər, bəylərbəyiklər, xanlıqlar, sultanlıqlar, vilayətlər, əyalətlər, quberniyalar, qəzalar, dairələr, mahallar və rayonlardan ibarət olmaqla bir neçə dəfə köklü surətdə dəyişmişdir.

Xankəndi
İşğal olunmuşdur: 26 dekabr 1991-ci il
Ərazi: 0,008 min km²
Əhali: 53 min nəfər
Erməni işğalçıları tərəfindən dağıdılmış, yandırılmış və talan olunmuşdur:

Neft Daşları şəhər tipli qəsəbədir və Bakının Xəzər rayonunun ərazisinə daxildir. Xəzər dənizi səthindən azca görünən “Qara qayaların” ətrafında tikilmişdir. Abşeron yarımadasının 42 km-də cənubi-şərqdə yerləşən bu qəsəbə dənizin dibinə bərkidilmiş metal dirəklərin üstündəki estakadada dəniz səthindən bir neçə metr hündürlükdə tikilmişdir. 1949-cu il noyabrın 7-də Azərbaycan neftçiləri dünyada ilk dəfə olaraq, dənizin dibindən sənaye məqsədilə karbohidrogenləri əldə etməklə öz tarixində yeni səhifə açdılar. Həmin gün Neft Daşları yatağının 942 m dərinliyindən Xəzər nefti fəvvarə vurdu. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ XIX-cu əsrin əvvəllərində (1798-1830-cu illər) Xəzərdən (Bibi-Heybət) ilk neft alınmışdır. Ancaq sənaye istehsalı yalnız 1925-ci ildə başlamışdır. Belə ki, Bakı buxtasında dənizin bir neçə metr dərinliyində və ağac dirəklərin üstündə yerləşən cəmi bir quyu qazılmışdı. Sonralar Abşeron yarımadasının sahil zonasında neft və qaz ehtiyatları olan Pirallahı-Dəniz, Gürzən-dəniz, Banka-dargin yataqları işlənməyə başlamışdır. Düzdür, bu yataqları yalnız şərti olaraq, dəniz yataqları adlandırmaq olar, çünki öz başlanğıcını bunlar qurudan götürürlər.

Şirvanşahlar saray ansamblı — Azərbaycan memarlığının Şirvan-Abşeron qolunun iri abidəsidir.
XV əsrdə Bakının iqtisadi və siyasi əhəmiyyətinin artması nəticəsindəŞirvanşah Xəlilullah iqamətgahı Şamaxıdan Xəzər dənizindəəsas liman şəhəri və möhkəmlənmiş istehkam olan Bakıya köçürdü. Səbayel qəsrinin batması ilə bağlı yeni saray təhlükəsiz yerdə, Bakı təpəsinin hündürlüyündə tikildi. Ansambl vahid memarlıq ideyasına əsasən tikilmirdi, o, relyefəəsasən, üç səviyyədə ucaldılan bir neçə tikili sırasından ibarətdir: sarayın əsas binası (1420-ci illər), Divanxana (1450-ci illər), sərdabə-türbələr (1435), minarəli şah məscidi (1441), Seyid Yəhya Bakuvi məqbərəsi (1450-ci illər) və Keyqubad məscidinin qalıqları. Saray tikililərinə şərq tərəfdən portal — Murad qapıları (1585), ovdan və hamam qalıqları aiddir. Bəzi məlumatlara görə, saray binasından şimal-şərqə doğru əvvəllər şah tövlələri yerləşirmiş, hazırda burada yaşayış evləri mövcuddur. Divanxanadan şimalda yaşayış evlərindən birində qədim divarların özülü görünür, bu hörgü sarayın fasadının hörgüsünə başlayır. Görünür, bu saray ansamblına daxil olan binalarının hörgülərinin qalıqlarıdır.

Uzanır danışıqlar,imzalanır sənədlər.
Xəritədə aləmə göstərilir sərhədlər.
Səsimizə səs verir dünya başbilənləri;
Ümid sənədir ancaq,Azərbaycan əsgəri!