Psixologiya kateqoriyası üzrə məqalələr

Minimal Beyin Disfunksiyası diaqnozu rast gəlinən uşaqlarda oyanıqlığın artması, emosional qeyri-labillik, zəif nəzərə çarpan sensomotor və nitq pozğunluqları, qavramanın pozğunluğu, diqqətsizlik, davranışdakı çətinliklər, təcrübi vərdişlərin formalaşmasının çatışmazlığı və intellektual fəaliyyətin seçici defisiti əlamətləri ilə müşayiət olunan simptomlar göstərilir. Bu vəziyyətlər mərkəzi sinir sisteminin perinatal zədələnməsi, yarımçıq doğulma, erkən yaşda kəllə-beyin travması və neyroinfeksiya ilə əlaqədar beynin yüngül ocaqlı zədələnməsindən meydana çıxan simptomokomplekslərdir.

Uşaqlarda beynin funksional sisteminin inkişaf tempində ləngimə müşahidə olunur.Ümumi intellektual inkişaf norma və subnorma həddində olur, lakin uşaqların məktəbdə oxuması və sosial adaptasiyasında çətinliklər yaranır.

İşdən evə gedərkən kibrit qutusu boyda avtobusun yaxınlaşdığını görürsünüz. Avtobus yaxınlaşsa da ölçüsü böyümür. Dinozavr böyüklüyündə bir sərçə pəncərənin şüşəsinə çırpılır, ağaclar göy üzünə göydələnlərdən daha yaxındır.

Yuxuda deyilsinizsə, bu Alisa Möcüzələr Ölkəsində Sindromunun (AİWS) göstəriciləridir. Alisa Möcüzələr Ölkəsində Sindromlu xəstələrdə cisimləri olduğundan böyük və ya kiçik görmək kimi problemlərə rast gəlinir. Problem görmədə deyil, alqılamadadır.

Valideynlərdən tez-tez uşaqlarının səbəbsiz yerə ağladığını, bir şeyi ağlayaraq istədiyini və ya ağlamaqla öz istəklərinə nail olmasını istəyini eşidirəm. Və bu uşaqların ağlamağı ilə bağlı siyahının yalnız bir hissəsidir. Niyə bizim uşaq göz yaşlarına münasibətimiz bu cür birtərəfli və qətidir? Niyə uşaqların göz yaşlarını görüb, onları həmən sakitləşdirib, susdurmaq istəyirik? Niyə oğlan uşaqlarının göz yaşları bizdə zəiflik və gücsüzlük əlaməti kimi qəbul olunur?

Biz uşaqların göz yaşlarının əsl səbəbini sona kimi anlaya bilməyəcəyik. Bəli, uşaqlar yorğunluqdan, aclıqdan, yuxusuzluqdan, həyacandan, qısqanclıqdan, sevincdən, narahatlıqdan, ana və ya ata üçün darıxdığından və digər səbəblərdən ağlaya bilər. Amma biz bu səbəbləri anlamaya da bilərik. Balaca uşaq qəlbindən neçə və necə fikirlərin keçməsi heç ağlımıza gəlibmi? Bizim gördüyümüz mənzərə həmişə həqiqi səbəbi təsvir etmir. Ona görə hərdən uşaq ağladığı zaman onu sakitləşdirmək üçün istifadə etdiyimiz üsullar və ya təkliflər mənasız olur. Və bu bizim əsəbləşməyimizə və hətta uşağa cəza verməyimizə səbəb olur.

Aşağılıq kompleksi – insanın özünü digərlərindən yetərsiz olduğunu düşünməsi hissidir. Belə adamların çevrəsi ilə arası çox da yaxşı olmur. Onlar daim özlərini isbatlamağa, təsdiq etməyə çalışırlar. Ünsiyyətə girməkdə çətinlik çəkirlər, çox zaman özlərinə qapalı olurlar. Ailədə həddindən artıq sevgi görən uşaqlarda isə özünü digərlərindən üstün tutma hissi – üstünlük kompleksi yaranır.

Üstünlük kompleksi – özünün digərlərindən daha özəl, daha əlçatmaz, daha fərqli olduğunu aşırı dərəcədə düşünməsi hissidir. Bu tip insanlar özlərini cəmiyyətdən şüurlu şəkildə təcrid edir, tək olmağa meyilli olurlar. Çox insanlarla ünsiyyətə girmirlər. Çünki həmin insanları özlərinə uyğun bilmirlər. Digərlərindən üstün olduğunu həddindən artıq düşünmə hissi getdikcə eqoistliyə çevrilir, tənhalığa gətirib çıxarır və bəzəndə insanların depressiyaya düşməsinə səbəb olur. Bu kompleks bəzən ətrafdakıların həmin insanın müsbət xüsusiyyətlərini daim göz önünə gətirməsi, tərifləməsi nəticəsində də yarana bilər.

60-cı illərin sonunda Kolumbiya Universitetinin professoru Uolter Mişel tərəfindən «Zefir testi» adlı bir eksperiment keçirilir. Stenfordun «Bing» uşaq bağçasından olan 4-6 yaşlı uşaqlar növbə ilə bir otağa yerləşdirirdilər. Otağda sadəcə bir masa və oturacaq var idi. Masanın üstünə bir zefir (marshmallow) qoyulur (əlavə olaraq digər «peçenye»lər də var) və hər bir iştirakçıya bildirilir ki, əgər onlar 15 dəqiqə gözləyib bu zefiri yeməsələr onda onlara əlavə 1 ədəd də zefir veriləcək. Sonra «qurban»ı zefirlə otaqda tək qoyurlar.

Testdə iştirak edən 653 nəfərin seçimləri əlbəttə ki, fərqli idi — bəziləri düşünmədən zefiri udurdu, bəziləri çalışırdı, lakin sonda uduzurdu, bəziləri isə müxtəlif yöntəmlərdən istifadə edərək (yatmağa çalışmaq, mahnı oxumaq) sona kimi dözüb sonra 2-ci zefiri hədiyyə alırdılar. Testdə iştirak edən 653 uşağın bir çoxunun taleyi sonradan diqqətlə izlənilirdi və maraqlı tendensiya odur ki, zefiri yeyən cəmiyyətin üzvləri həyatda daha az nailiyyətlər əldə edir, daha çox artıq çəki və narkotik asılılığından əziyyət çəkirlər.

Həyatımızda bəzən gündəlik yaşantımızda elə vəziyyətlər olur ki, elə bil öncədən nə vaxtsa bu stiuasiyanı yaşamışıq. Davranışlarımız bizə tanış gəlir və belə vəziyyətə dejavu vəziyyəti deyilir.

Dejavu — insanlarda rast gəlinən bir hadisəni daha əvvəl də yaşanması və ya ilk dəfə gedilən bir yerdə daha əvvəl də olmaq kimi hisslər yaradan psixoloji haldır.

Dejavu sözünün lüğəti mənası “daha əvvəl görülmüş” deməkdir.

Bu hallarla qarşılaşan insanlar bəzən özlərini fövqəl gücə sahib hiss edirlər. Lakin bu hal tibbə məlumdur və elmi dildə beynin bu reaksiyasına Dejavu deyilir.

Qış depressiyası bir növ affektiv narahatlıq – emosional pozğunluqdur. Bu hal fəsil depressiyalarının bir növüdür. Əsasən əhval-ruhiyyənin aşağı olması, həssaslıq, koqnitiv pozğunluqlarla – adaptasiya olmada çətinlik, yaddaşın zəifləməsi və s. müşahidə edilir.

Qadınlar kişilərlə müqayisədə bu hala daha həssasdırlar. Əsasən 18-30 yaş arası insanlarda daha çox baş verir. Bir çox alimlər bunu qış vaxtı yetərli gün işığı almama ilə əlaqələndirirlər. İşıq çatışmazlığı isə öz növbəsində beyində hipotalamusun işinə mənfi təsir edir, melatonin və serotonin arasındakı balans pozulur. Fəsil depressiyasının əlamətləri erkən payızdan da başlayaraq qışa qədər qala bilər. Hətta bir çox insanlar bu hala çox ağır reaksiya verirlər.

Kələk gəlmək və həqiqi hislərimizi gizlətmək üçün bədənimizin ən çox istifadə etdiyimiz hissəsi üzümüz olsa da, qarşısındakı insanın bədən dilini oxumağa çalışanlar adətən öz müşahidələrinə təpədən (üzdən) başlayıb aşağı doğru enməyə meyillidirlər. Mənim məsləhət görəcəyim üsul isə tam əksinə olacaq. Bu günə qədər FTB üçün minlərlə görüş keçirmiş insan kimi əvvəlcə şübhəlinin ayaq və qıçlarına diqqət etməyi, sonra müşahidələri yuxarı doğru qaldıraraq üzdə sonlandırmağı məsləhət görürəm. Əgər söhbət dürüstlükdən gedirsə, ayaqlardan yuxarıya qalxdıqca bu xüsusiyyət azalır. Təəssüf ki, son altmış ildə istintaq üsullarında və insanları oxuma cəhdlərində əsas diqqət üzə yönəlib. Bir çox agent istintaqa çəkilən insanların ayaq və qıçlarını masanın altında gizlətməsinə imkan verərək problemi daha da dolaşdırmış, bədən dilini oxumağı daha da qəlizləşdirmişlər.

Təbiətin ən ali varlığı, yaradanın ən qiymətlisi insan dünyaya gələndə onunla (müstəsna hallar istisna olmaqla), halı xasiyyəti, ağlı və istedadı da da birgə doğulur.

Müstəsna hallar dedikdə ilk öncə insanın düşdüyü mühüti və şəraiti nəzərdə tuturuq. Bəzən mühit və şərait insan ağlına, düşüncəsinə ciddi təsir edir. Təbii ki, bu bir başqa yazının mövzusudur. Dünyaya gələn insanın dünyaya baxışı müxtəlif olduğu kimi, hər bir insana baxış da müxtəlif ola bilər. Əqlinə və əməlinə görə, Mövlanə Cəmaləddin Rumi, Fəzullah Nəimi, İmaməddin Nəsimi, Ibni Sina kimi müdrüklər insanlara qiymət verərkən onları Kamil insan və cahil insan kimi şərti qiymətləndirmə üsulundan istifadə edərək iki qurupa bölmüşlər…

Uşaqlarda rast gəlinən fobiyalardan biri də həkim fobiyasıdır. Bu uşağın həkim adını eşidərkən qorxması, həyəcanlanması ilə özünü biruzə verir. Eyni zamanda uşaqlar lazımi zamanlarda həkimə getməli olduqlarında ağlayaraq, müxtəlif xoşagəlməz davranışlarla valideynlərinin narahatlığına səbəb olurlar. Bəs uşaqlarda rast gəlinən bu fobiyaya səbəb nədir? Uşaqlarda həkimdən qorxu nə zamandan başlayır?

Yəqin ki, övladınızı körpəlik dövründə həkimə rahat şəkildə apardığınıza diqqət etmisiniz. Səbəb isə onların hələ həkim haqqında heç bir təsəvvürlərinin olmamasıdır. Artıq ətrafı dərk etməyə başlayan uşaq həkimə gedərkən orada ona iynə vurulmasının şahidi olduqdan sonra həkimə getməkdən qorxar. Eyni zamanda, övladınız dəcəlliklər edərkən, sizi dinləmədiyində, yatmadıqda, “Sakit dur, yoxsa həkimə apararam”, “Belə etsən, həkimi çağıracağam, iynə vursun”, “Yat, yoxsa həkim gələcək” kimi ifadələriniz övladınızda həkim haqqında yanlış təsəvvürlər yaranmasına və bu təsəvvürlərin mənfi istiqamətdə inkişafına səbəb olur.