Ədəbiyyat kateqoriyası üzrə məqalələr

Adamlara yuxarıdan baxmaq lazımdı. İşığı yandırıb pəncərənin qabağında dururam: onlar, hətta, özlərinə yuxarıdan baxmağın mümkün olacağından şübhələnirlər: üz tərəfin, bəzən də arxanın qayğısını çəkirlər, amma onların bütün biclikləri boyu bir metr yetmiş santimetrə çatanlara hesablanıb. Kimsə, tutaq ki, yeddinci mərtəbədən görünən silindrin hansı forma aldığı barədə fikirləşibmi? Sadə səhlənkarlıq üzündən öz çiyinlərini və kəllələrini alabəzək rənglərlə, parlaq parçalarla örtmürlər, bəşəriyyətin ən qüdrətli düşmənilə — dərinlik perspektiviylə mübarizə aparmağı bacarmırlar. Əyilirəm, məni gülmək tutur: bəs onların bu qədər fəxr elədikləri o məşhur “dik yeriş” hanı axı? Onlar səkidə yayılıblar, iki uzun yarısürünən qol-qıçları da çiyinlərinin altından sallanır.

Yeddinci mərtəbənin eyvanında – gör bütün ömrümü  harda yaşamalıyam. Mənəvi üstünlüyü maddi rəmzlərlə saxlamaq lazımdı, bunsuz o süqut eləyər. Yox,  o cür adamlar üzərində üstünlüyüm məhz nədən ibarətdi? Başqa bir şeydə yox, mövqe üstünlüyündə: mən öz içimdəki adamın çiyninə çıxıb ona tamaşa eləyirəm. Notr-Dam kilsəsinin qüləllərini, Eyfel, Sakr-Ker qüllələrinin platformalarını, Delambr küçəsindəki yeddinci mərtəbəsini ona görə sevirəm. Gözəl rəmzilikdi.

Xalq mənə versə də əziyyət, kədər,

Qıymaram incisin məndən bir nəfər. (Şərəfnamə)

 

Eşqinlə atəşə dön, nifrətinlə buza dön,

El yolunda günə dön, aya dön, ulduza dön!

Yaxşılığın hər yanda qapı açar üzünə… (Sirlər xəzinəsi.)

 

Əziyyət eyləsən, cəfa görərsən,

Mehribanlıq etsən, səfa sürərsən. (Xosrov və Şirin)

 

Yamanlıq etməkdən uzaq ol, uzaq,

Pisliyin əvəzi pislik olacaq. (Xosrov və Şirin)

1) Yer üzündə ən qədim kitab “Prissanın papirusu”dur. O, bizim eradan əvvəl 3350-ci ildə yazılıb. Təbii ki, kitabı Fiv şəhərindəki piramidalardan birində tapıblar. Papirusun məzmunu bu gün də tamamilə aktual olan bir mövzuya həsr olunub. Bu, nəsillərin konfliktidir. Papirusun müəllifi gənclərin əxlaqsız, tənbəl və tərbiyəsizliyindən şikayətlənir. Göründüyü kimi, beş min ildən də artıq bir müddət ərzində heç nə dəyişməyib. 

2) Ədəbiyyatşünaslar Şekspirin əsərlərində işlənən “sevmək” sözünü sayıblar. Bu söz sənətkarın əsərlərində 2259 dəfə, ”nifrət” sözü isə cəmi-cümlətani 229 dəfə işlənib.   

3) Ən darıxdırıcı kitabların siyahısına “Hərb və sülh”, “Cinayət və cəza”, “Uliss”, “Əl-kimya” və “Harri Poter və Od Qədəhi” əsərləri daxildir.  

4) Kitaba görə ən böyük qonorarı şair Oppian alıb. O, iki poemasının – “Balıq ovu” və “Ov” – hər sətrinə bir qızıl sikkə Qazanıb. Kitabdakı sətirlərin ümumi sayı iyirmi min idi. Pul Roma imperatoru Mark Avrelin tərəfindən ödənilib.

5) Dünyada ən çox oxunan kitaba gəldikdə isə birinci yeri “Bibliya” tutur, ümumi tirajı – 6 milyard nüsxədir. İkinci yer  Mao Tszedunun sitatlarınındır. Üçüncü yer isə hələ ki “Üzüklər şahzadəsi”nə məxsusdur.  

Qoca bir çalğıçı Puşkin abidəsinin yanında skripka çalmağı sevirdi. Həmin abidə Moskvada Tver bulvarının başlanğıcındadır, onun dörd tərəfindən yuxarı mərmər pillələr qalxır, abidənin dövrəsində kim bilir, nə qədər şeir yazılıb. Qoca çalğıçı bu pillələrlə düz heykəlin oturacağınacan qalxıb üzünü bulvara sarı, uzaqdakı Nikita darvazasına sarı tutar, əlindəki yayı skripkanın simlərinə sürtərdi. Uşaqlar, yoldan ötənlər, yaxın qəzet köşkünün müştəriləri dərhal heykəlin ətrafına toplanardılar, musiqini dinləmək üçün lal-dinməz dayanardılar; axı musiqi adamları toxtadır, onlara səadət və xoş anlar, saatlar bəxş edir. Çalğıçı skripkanın futlyarını heykəlin əks tərəfində yerə qoyardı, futlyar açıq idi, orada bir tikə qara çörək və alma vardı; qoca acanda yeyəcəkdi.
 
Qoca skripka çalmağı adətən axşama yaxın, toran düşəndə başlayırdı. O, sakitlikdə, qaranlıqda skripkanı daha həvəslə çalırdı. Onun qocalıqdan heç bir şikayəti yox idi, dövlətdən təqaüd alırdı: yeməyi – içməyi də kifayət qədərdi. Ancaq qoca, adamlara heç bir xeyir verə bilmədiyi fikrindən sıxılır, bulvara könüllü olaraq skripka çalmağa gedirdi, orada skripkanın sədası toranlıqda ətrafa yayılır, ürəklərə tək-tək hallarda dərin təsir göstərsə də zərif və mərdanə qüvvəsilə insanı məğrur və gözəl yaşamağa çağırırdı. Musiqini dinləyənlərdən bir çoxu qocaya vermək üçün pul çıxarır və onu hara qoyacaqlarını bilmirdilər. Skripkanın futlyarı bağlı idi, çalğıçının özü isə abidənin lap yuxarısında az qala lap Puşkin heykəli ilə bir bərabərdə durmuşdu. Onda adamlar iki şahıları, qəpikləri futlyarın qapağı üstünə qoyurdular.

-Quzum, yavrum! Adın nədir?
-Gülbahar.
-Peki,sənin anan, baban varmı?
-Var.
-Nasıl,zənginmidir baban?
-Evet, zəngin, bəyzadə...
-Öyle ise, geydiyin geyim
neyçin böyle sade?
Yoxmu sənin incilərin, altun bilərziklerin?
Söyle, yavrum! Heç sıxılma...
-Var, efendim, var...
Lakin
Müellimem hər gün söylər,
onların yox qiyməti,
Bir qızın ancaq bilgidir, təmizlikdir ziynəti.
-Çox doğru söz...
Bu dünyada senin
ən çox sevdiyin kimdir, quzum,
söylərmisən?

İkinci əl kitab satan mağazada işləyəndə məni ən çox sarsıdan şey həqiqi kitabsevərlərin azlığı idi. Əlbəttə, əgər siz belə bir yerdə işləmirsinizsə, ora təsəvvürünüzdə yaşlı amma  yaraşıqlı  bir kişinin  dana dərisi ilə cildlənmiş foliantları nəzərdən keçirdiyi bir cənnət kimi canlanacaq. Bizim mağazamızın son dərəcə maraqlı kitab fondu var idi. Mən hələ də müştərilərimizin yalnız 10 faizinin belə yaxşı kitabı pis kitabdan ayıra bildiyinə şübhə ilə yanaşıram. İlk nəşr vurğunları həqiqi  ədəbiyyat sevərlərdən daha  çoxdur, amma ucuz dərslik axtaran şərqli tələbələr az olmasa da, bacı usaqlarına doğum günü hədiyyəsi axtaran dalğın qadınlar isə çoxluq təşkil etməkdə idi.

Bizim mağazaya gələn insanların çoxu  zəhlətökən adamlar idi, amma  kitabmağazasında xüsusi imkanlara sahib idilər. Məsələn, sevimli  yaşlı  bir qadın əliladam üçün kitab axtarırdı ( bu ən cox rast gəlinən tələb idi), digər   isə 1897-ci ildə  oxuduğu gözəl bir kitabın nüsxəsini  onun ücün tapa bilib  biləcəyimiz haqda maraqlanırdı. Bədbəxtlikdən o  nə sərlövhəni, nə müəllifin adını, nə də  kitabın nə haqda olduğunu xatırlamırdı, o yalnız kitabın qırmızı  üzlüklü olduğunu xatırlaya bilirdi.

Bundan başqa   təxminən iki məhşur zərərverici növü var ki, hər kitabmağazası onların  sığınacağıdır. Gundə bir dəfə və ya gün ərzində bir neçə dəfə xarab çörək iyi verən   bir kişi gələrdi və  dəyərsiz kitablarını satmağa çalışırardı. Çox sayda  kitab  sifariş verən  birinin isə adətən  çox az ödəniş etmək niyyəti olurdu. Mağazamızda biz kreditə heç nə vermirdik  amma müştərilər üçün  kitabları kənara qoyur  ya da əgər önəmlidirsə,  onlar üçün yeni sifariş verirdik. Bir müddət sonra  onlar gəlib  kitablarını götürə bilərdilər.

Bəyaz saqqallı ahıl dilənçi bizdən sədəqə istədi. Yol yoldaşım Jozef Davranş ona beş frank verdi. Mənim heyrətləndiyimi görən Jozef izah elədi:
— Bu bədbəxt qoca indi sənə nağıl edəcəyim bir olayı mənə xatırlatdı. O əhvalatı heç vaxt unutmuram. Qulaq as.
Əslən mən Havr şəhərindənəm. Çox da varlı olmayan ailəmiz dola­nışığını birtəhər təmin edirdi. İdarədə axşamacan çalışan atamın maaşı qəpik-quruş sayılardı. Məndən başqa iki bacım da vardı.

Hər şeydə qənaət eləmək anamın canını sıxırdı və bundan dolayı atam vaxtaşırı ondan ağır tənbehlər, üstüörtülü kinayələr eşidərdi. Zavallı atamın bunların cavabında etdiyi jest mənə dərin iztirab verərdi. Alnının tərini silməsini xatırladan bu hərəkətdən sonra sus­duğundan onun bu çarəsiz kədəri qismən mənim də çiyinlərimə çö­kər­di. Ev təsər­rü­fatımızda bacardıqca hər şeyə qənaət edərdik: qonaq çağırıldığımız yerlərə getməzdik ki, qarşı tərəfi qonaq dəvət etmə məc­bu­riyyəti duy­ma­yaq. Ərzağın ən ucuzunu, yatıb-qalmışını özümüzə rəva bilərdik. Ba­cılarım donlarını özləri biçib-tikərdilər və metrəsi on beş santimə satılan hər hansı kantı alıb-almamaq barədə uzun-uzadı məs­lə­hətləşərdilər. Hər gün yediyimiz ət şorbasına və mal əti so­yut­ma­sı­na cürbəcür ədviyyatlarla fərqli dad qa­zandırardıq. Bunun çox dadlı və ca­na faydalı olması söylənsə də, şəxsən mən fərqli bir şeyə üstünlük ta­nıyardım.
Hər səfər düyməm qopub düşəndə və ya şalvarım cırılanda atamın amansız kötəklərinə tuş gələrdim.

Bütün bunlara rəğmən, biz hər bazar günü geyinib-keçinib, bəndin üs­tündə sahil gəzintisinə çıxardıq. Başına silindr, əlinə əlcək, əyninə sür­tuk (frakdan daha qısa olan, uzun ətəkli pencək – A.Y.) geyən atam bayramlarda xüsusi bəzədilən gəmini xatırladan anamın qoluna girərdi. Hamıdan əvvəl bu gəzintilərə hazır olan bacılarım bizim yır-yığışımızı gözləməli olardılar. Amma ən son məqamda ailə başçısının sürtukuna düşən, hamının nəzərindən qaçan bir ləkə aşkar olunardı və onun əlüstü təmizlənməsi üçün bütün ümid benzinə batırılmış əsgiyə qalardı.

Biri vardı, biri yoxdu, Qalisiya vilayətində Qalqao adında, dağlarla əhatələnmiş bir kənd vardı. Burada həyat çox sakit idi. Kəndin bütün cavanları şəhərə köçmüşdülər. Qadın isə demək olar ki, yox idi. Kənddə nə cavan vardı, nə də uşaq. Sakinlər kənd təsərrüfatı və ya təqaüd hesabına dolanırdılar. Kənd yavaş-yavaş məhvə sürüklənirdi.

Hər gün axşam çağı, yeməkdən sonra kişilər kəndin yeganə barına yığışardılar. Bura on-on iki taxta stoldan, bir mərmər piştaxta və köhnə bir radiodan ibarət kiçik və qaranlıq bir yer idi. Barda həmişə 10-12 adam olardı. Heç birinin də yaşı yetmişdən az deyildi. Kimisi kart, kimisi domino oynayır, kimi isə gündəlik qəzet oxuyurdu. Konyak, qəhvə (mən daha çox “qəfə” deyərdim) və ya hər ikisindən içərdilər. Çox siqaret çəkərdilər.

Bara girəndə bir-birlərini qısa kəlmələrlə salamlayırdılar: “Salam, Manolo”, “Nə var, nə yox, Fraqa?”, “Hər vaxtınız xeyir” və s. Sonra heç kim heç nə deməzdi. Demək olar ki, danışmırdılar. Bir-birlərini o qədər görmüşdülər ki. Neçə ildir bir kənddədirlər. Artıq hər şeyi danışmış, hər şeyi müzakirə etmişdilər. Daha müzakirə edəcək heç bir qalmaqal qalmamışdı. Heç nə baş vermirdi. Həyat dayanmışdı.

Bəzən kimsə qəzet məqalələrinin başlıqlarını ucadan oxuyardı: “Heç bir partiya seçkiləri təkmilləşdirmək istəmir”, “Təyyarə qəzasında 200 nəfər həlak oldu”. Ancaq heç kim müzakirə etmirdi. Bəlkə kimsə “Ah” deyərdi, daha heç nə. Hətta mühüm xəbərlər də söhbət mövzusu deyildi. Radio və taxta stola çırpılan domino daşlarının səsindən başqa heç nə eşidilmirdi.

Mən çox çıxılmaz vəziyyətdəydim; təcili getmək lazım idi; on mil aralıdakı kənddə məni ağır xəstə gözləyirdi; onunla mənim aramızı dəhşətli çovğun kəsmişdi; mənim arabam vardı, elə bizim kənd yolları üçün yarayan yüngül və hündür təkərli araba; əlimdə yol çantası, özüm də kürkə bürünüb getməyə hazır vəziyyətdə həyətdə dayanmışdım; di gəl, atım yox idi! Builki sərt qışın ağrı və məhrumiyyətlərinə dözməyən at ötən gecə gəbərmişdi; qulluqçum kəndi axtarmağa başladı ki, bəlkə biri mənə at verə, lakin gözlədiyim kimi ümidsiz cəhd. Və mən getdikcə sıxlaşan qarm altında hərəkətsizlikdən keyiyərək boş-boşuna dayanıb durmuşdum.

Bu da qulluqçum, o təkdir; hələ darvazanın yanından fanarla mənə işarə edir. Əlbəttə ki, belə bir vaxtda, üstəlik de bu cür yol üçün mənə heç kim atını verməzdi! Yenə də həyətdə var-gəl etdim, lakin onsuz da ağlıma bir şey gəlmədi. Qayğılı və fikirli halda istifadəsiz qalmış donuz pəyəsinin laxlayan qapısına ayağımla toxundum. Qapı açıldı və rəzələri cırıldadı. Pəyədən hərarətlə birgə elə bil at iyi də gəlirdi. Tavandakı kəndirdə tutqun fənər yellənirdi. Alçaq anbarçada ikiqat bükülüb oturmuş yekəpər bir kişi mənə sarı çevrilib göy gözlərini üzümə zillədi.

-Əmrinizlə, yəhərləyimmi? – deyə o iməkləyə-iməkləyə soruşdu.

Bilmədim ki, ona nə deyim. Fəqət əyildim ki, orada daha nə olduğunu görüm. Qulluqçu qız onun yanında dayanmışdı.

-     Varlının heç ağlına da gəlməz ki, onun təsərrüfatında nə var, nə yox, – qulluqçu qız belə deyən kimi hər ikimiz güldük,

Məhkəmə məmurunun arvadı Anna Lvovna Kuvaldina canını tapşıranda qohum-əqrəba və tanışlar yığışıb məsləhət tökdülər:

— Yaxşı, indi nə edək? Hər halda ərinə xəbər vermək lazımdır. Ayrı yaşamalarına baxmayaraq, o, rəhmətlik arvadını sevirdi. Bir də görürdün gəlib qadının qarşısında dizin-dizin sürünərək elə hey: «Annacan! Axı, mənim bu ötəri əyləncəmi nə zaman mənə bağışlayacaqsan?» — deyə yalvarır və ya buna bənzər şeylər söyləyirdi. Hər halda olaydan onu xəbərdar etmək lazımdır…

Ağlamaqdan gözləri şişən yaşlı bir qadın evə toplaşanlardan polkovnik Piskaryova üz tutdu:

— Aristarx İvanoviç! Siz Mixail Petroviçlə yaxınsınız. Yardımınızı bizlərdən əsirgəməyin, iş yerinə gedib, başımıza gələn bu müsibəti ona söyləyin! Amma, canım-gözüm, hər şeyi birdən-birə açıb deməyin ha, yoxsa halı fənalaşar, çünki o zavallı da xəstədir. Əvvəlcə onu bu xəbər üçün bir az hazırlayın, sonra isə...

Papağını geyinən polkovnik Piskaryov dul qaldığından xəbərsiz olan dostunun çalışdığı Yollar İdarəsinə üz tutdu. Otağa daxil olduğu zaman dostu balans hesabatıyla məşğul idi.