Azərbaycan ədəbiyyatı kateqoriyası üzrə məqalələr

Hər bazar günü səhər bulvara gəzintiyə çıxıram. Sakitcə dolaşaraq guya sağlamlığımı və düşünmək imkanlarımı genişləndirirəm. Bulvarı bir neçə dəfə o baş-bu başa gəzdikdən sonra körpüdə bir sakit yer seçib qağayıların hesabına ruhumu yeniləyirəm. Onların azadlığını seyr etmək həqiqətən də çox rahatladır adamı. Onları müşahidə etdikdən sonra anlamışam ki, əslində dəniz, qağayıların süfrəsidir.
Suya baş vurub öz ruzilərini götürür, havaya qalxır, müşahidə edir, yenidən cumurlar. Küləkli havada daha şən olurlar. Dalğaların sahilə çırpılan yerində əməlli-başlı məclis qururlar. Sakit havada süfrələri elə də zəngin olmur adətən.

Bu bazar hava sakit və soyuq idi. Xeyli gəzəndən sonra yenə körpünün üstündə dayanıb qağayılara baxırdım. Əlində tutduğu şəffaf selofan torbada 4 ədəd çörək olan bir nəfər gəldi. Məndən bir az aralıda torbasını yerə qoydu. Çörəyin birindən kəsib qağayıları yemləməyə başladı. Məclis qızışdı. Suyun üzərinə düşən çörək qırıntıları islanmağa macal tapmamış qağayıların dimdiyində yenidən havaya qalxıb bir andaca onların mədələrinə düşürdü. Bir qədər müşahidə edəndən sonra adamın bütöv çörəyi qağayılara yedirtmək fikrində olduğunu anlayıb ona yaxınlaşdım…

Uşaqlığını keçirdiyi evə, həyət-bacaya baxanda kövrəldi. Onu ən çox təsirləndirən artırmaya qalxan pilləkənin böyründəki çobanyastığı çiçəkləri oldu. İllər öncə yola düşüb gedəndə son dəfə dönüb geri baxmış, burdaca bitmiş çobanyastığı çiçəklərini görmüşdü. Çiçəklər onu yola salmışdı, indi də qarşılayırdı. Arvadı xəstələnəndə həkim resept yazıb vermişdi, aptekdən aldığı dərmanın qutusunu açıb içindəki sobanyastığı çiçəklərini görəndə heyrətlənmişdi. «Nəyinə bu qədər pul alırsız? Qardaşım kənddə bundan taya qoyur». «Onda burda nə işin var, çıx get öz kəndinə! — sarışın qız istehza ilə demişdi. – Qardaşının tayasından geninə boluna istifadə elərsən, pulunu havayı yerə verməzsən»

Qız ancaq cəhrayı gülləri seçirdi, elə seçir, ayırırdı ki, sanki xalçaya ilmə vururdu. Kənd qızlarına məxsus aydın, sadəlövh baxışları var idi, hər cəhrayı gül tapanda uşaq kimi sevinir, gözlərinin dərinliyində xəfif bir həsrət canlanırdı.

Qardaşı: — Bunlardan da götürün, — deyə al qırmızı gülləri qıza tərəf itələdi.

Qız bir anlığa əl saxladı, ləçəklərində şeh damcıları parlayan al qırmızı lalələrə baxıb gülümsədi, başını yırğalayıb yenidən cəhrayı gülləri axtarmağa başladı. Onu isə fikir götürmüşdü, bura gələndə yol boyunca azı yüz dəfə qardaşından necə pul istəyəcəyini təsəvvür eləmiş, hər dəfə də onu xəcalət təri basmışdı.

— Yəqin pul üçün gəlibsən? – qardaşının səsi onu xəyaldan ayırdı.

— Hə, — dedi, sevindi, qardaşı onu pul istəmək əzabından xilas eləmişdi.

— Yaxşıdı yenə, yoxsa qardaşın olduğu yadına düşməzdi. Olanım budu! – hirslə stolun üstünə bir çəngə pul atdı. – Mən burda pul kəsmirəm. Beş manatlıq şey satmaq üçün bir saat çənə döyürəm. Boğaza kimi borc içindəyəm. Bir fikirləş də.

Qaranlıq tində dayanıb səbirsizliklə gözləyirdi, oğlan isə görünmürdü. Nə oldu buna, pilləkənlə yumalanıb baş-gözünü əzdi, ya çox içdiyindən gəbərdi? Nəhayət  oğlan tində göründü, fit çalaraq aşa-aşa ona tərəf gəlirdi. Qəlbində vəhşi sevinc baş qaldırmışdı, gəl dostum, göstərərəm sənə fit çalmağı, tələs, tez ol!
    Oğlan yanından keçəndə qolundan yapışıb, qaranlıq küncə dartdı, bıçağı çıxarıb böyrünə söykədi.
    — Ciblərini çevir! – astadan, ancaq qətiyyətli səslə dedi.
    — Sən kimsən? – oğlan kəkələdi.
    — It oğlu, pullarını çıxart!
  — Axı…
    — Ütülmüş meyit! – qarnından necə vurdusa, oğlan qarnını qucaqlayıb, iki qat oldu. – Tələs, yoxsa murdar sifətinə də, pullarına da tüpürüb, işini bitirəcəyəm!

Şifahi xalq yaradıcılığının bir qolu olan dastanlarımız arasında bu gün taleyinə müzakirə obyektinə çevrilmək yazılmış bir dastanımız var — “Əsli və Kərəm”. Onun müzakirə obyektinə çevrilməsi və əsasən ümumu bir məxrəcə gəlinmədiyindən dahi Üzeyir bəy Hacıbəyovun eyniadlı operası da səhnə üzünə həsrət qalıb. Kulis.az “Əsli və Kərəm” haqqında araşdırma aparıb

Təbii ki, Üzeyir bəy bu operanı erməniyə məhəbbətdən qələmə almayıb. “Əsli və Kərəm” operası 1912-ci ildə xalq dastanı əsasında dahi Üzeyir bəy Hacıbəyov tərəfindən yazıldı və elə həmin il də səhnəyə qoyulan opera ondan sonra dəfələrlə Opera və Balet teatrının səhnəsində oynanıb. 1989-cu ildə baş verən hadisədən sonra tamaşa bir daha Opera və Balet Teatrının səhnəsində görünməyib.

Üç dost idilər, çayxanada oturub çay içirdilər. Bu yaxınların söhbətidi. Bunu niyə xüsusi qeyd elədim? Yəni payızdı, soyuq vaxtdı. Soyuqda çayı limonla içəndə tez-tez tualetə qaçmalı olursan. Çünki, limon sidikqovucudu, bilməyənlər bunu da bilsin. Hə, gəlmişdən-getmişdən söhbət eləyirdilər. Özü də görüşəndə üçü də bir-biriynən öpüşmüşdü. Qabaqca deyib-güldülər. Nə haqda danışdılar, bilirsənmi? Kənddə olan əhvalatdan.

Saleh bir gün arvadıynan dalaşır. Arada arvadı ona deyir, səni mən kişi eləmişəm. Kənd yeridi dəə, bu da içən adam, dəli olur. Deyir, aaz, sən məni nətəri kişi eləyibsən? Arvad da qayıdır ki, sənə ərə gələndə evin bomboş idi, cehiz gətirmişəm, evini doldurmuşam. Saleh ürəyində deyir, yaxşı, məni kişi elədiyini sənə göstərərəm. Qəsdən özünü mübahisədə uduzmuş kimi göstərib arlaşır. Axşamüstü baxır ki, fürsətdi, evdə heç kim yoxdu. Arvadın fəxrlə onun başına qaxdığı bər-bərxananı, paltar şkafını-zadı sürüyüb çölə çıxardır, üst-üstə yığıb üstünə nöyüt tökür, altınnan da bir spişqa! Alov göyə qalxır, kəndin uşaqları ora toplaşır, ayə gəlin, Saleh əmi ocaq qalayıb! Görənlər deyir, qalın yun döşək yaxşı yanmırmış, Saleh gedib evdən yaba gətirir, yaba ilə döşəyi qaldırıb o üz-bu üzə çevirirmiş ki, yaxşı yansın…

30-cu illərin repressiyası öz başlanğıcını sovet hakimiyyətinin qurulduğu ilk aylardan götürmüşdü. Onun ilk ziyalı qurbanı erməni daşnaklarının Gəncə həbsxanasında güllələdikləri Qazax Müəllimlər Seminariyasının direktoru, görkəmli alim və ədəbiyyat tənqidçisi, ilk çoxcildlik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin müəllifi, böyük maarifpərvər Firidun bəy Köçərli (1863-1920) olmuşdur. Ümumiyyətlə repressiya Azərbaycan ədəbiyyatının sovet dövrü tarixinin qan qarışıq qara səhifələrini təşkil edir. Bu zaman əsassız təqiblərə məruz qalanlar arasında günahsız fəhlə və kəndlilər də çox idi. Lakin bolşevik-daşnak təqiblərindən ən çox zərər çəkən ziyalılar olmuşdur. Bunun da səbəbi aydın idi. Stalinçilər Azərbaycan xalqının ziyalı övladlarını qırmaq, yaxud məhbəslərdə və sürgünlərdə çürütməklə millətin özünüdərk prosesinə mane olmaq, onu öz mənəvi köklərindən ayırmaq, kommunist ehkamlarının kor-koranə icraçısına çevirmək istəyirdilər. Xalqın tarixini, fəlsəfəsini, dilini, əlifbasını, mədəniyyətini, psixologiyasını, mentalitetini yaxşı bilən, bunları tədqiq edib soydaşları arasında təbliğ edən alimlər, öz doğma dilində və xalq ruhuna yaxın olan formalarda yazılmış bədii əsərləri ilə milli təfəkkürün öləziməsinə mane olan yazıçı, şair və dramaturqlar, bütünlükdə yaradıcı ziyalılar «yuxarı»dan verilmiş sərt və amansız «xüsusi» tapşırıqları yerinə yetirənlərin ən çox qorxduqları, buna görə də ən amansız rəftar etdikləri həmvətənlərimiz idilər.

            Bu gün işə bir az tez gəlmişdi. On iki ilə yaxın idi bu küçədə işləyirdi.Doqquzmərtəbəli binanın yarımzirzəmisinin qapısını küçəyə tərəf açmışdı, birinci mərtəbədə yaşayan, fərasətli çıxıb zərzəmini özəlləşdirən «xozeyin». Bu zirzəmini də icarəyə vermişdi.Usta da bu zirzəmini mebel təmiri sexi eləmişdi.İşi yaxşı olurdu.Küçədə və yaxın məhəllələrdə demək olar ki, hamı onu tanıyırdı.«Ağdamlı Usta» deyirdilər ona.Əlindən gəlməyən iş yox idi. Yumşaq mebeldən tutmuş,şifoner,şkaf, stol,stul və sair ev əşyalarını təmir etməyi bacarırdı.Bu məhlədə 20-yə yaxın doqquzmərtəbəli bina var idi, demək olar ki, hamısında olan mənzillərdə işləmişdi.Kiminin divanını,kreslosunu təmir etmişdi, kiminin təzə mebelini yığmışdı, kimisinin köhnə mebelini söküb atmağa kömək eləmişdi və s.Həmişə də işini vicdanla, həm də münasib qiymətə görməyə çalışmışdı.Amma indi qanı qara idi. Çünki, beşinci mərtəbədə olan Ayxan adlı oğlan gəlmişdi bir az bundan qabaq,ona bir iş təklif etmişdi:

 34

 Alman alimi Vilhelm Humbolt zövcəsi Karolina fon Daxroydenə qırx dörd il ərzində hər gün yüz xətt şer ithaf etmişdir. Onlar otuz beş il intəhasız bir məhəbbətlə yaşayıblar. Karolinanın vəfatından sonra da Humbaldt onu unutmayıb. Ömrünün axırına kimi, hər səhər yazdığı şeri axşam aparıb sevimli qadının məzarı üstdə oxumağı bir adət şəklinə salıb...
Həyat böyük möcüzədir! Axı neyçün insanlar hamısı bir ürəklə yaşadıqları halda xislətləri müxtəlif olur? Buna səbəb nədir? Mən ki, Dəryanın yolunda məhəbbətimi, qayğımı əsirgəmədim. Atamın, anamın, Eminin, Qönçəbəyimin arzusuna, istəyinə qarşı çıxdım. Neçə qəlbi sındırdım, bircəciyini sevindirmək üçün. Bəs indi, evləndiyimiz vaxtdan hələ üç ay keçməmiş Dərya niyə sevgini, nəvazişi, əyləncəni məndə deyil, başqasında axtarır? Novruz bayramının axşamı atamın dediyi sözləri nə tez unutdu! “… Səndən, oğlum, yeganə xahişim budur: çalış ki, Könülün bu evdən apardığı ən qiymətli cehizi olan xoşbəxtlik itməsin.” Görəsən, taleyimi Eminə bağlasaydım, o da mənimlə beləmi davranacaqdı? Yox! Inanmıram! Əslinə qalsa, heç Dəryanın da bu hərəkətini ağlıma sığışdıra bilmirəm. Ancaq… nə edim, Fəzilənin danışdıqları həqiqətə oxşayırdı.
Saat beşi ötmüşdü. Nahara heçnə hazırlamamışdım. Özüm də ac idim. Səhərdən institutdan gəlib yataq otağında uzanmışdım, elə hey fikirləşirdim.
 Dərya içəri girəndə qalxmadım. O məni bu vəziyyətdə görüb, təşvişlə çarpayıya yaxınlaşdı:

 İkinci dəftər
 

 24

 Dərya mənim idi, mən Dəryanın. Gecələr səhərədək bizim idi, biz sübhə kimi gecələrin...
Bəzən saatlarla dodaq-dodağa, sarmaş-dolaşa olurduq. Bir-birimizdən doymurduq. Ay aman, günlər nə gödəkmiş—əvvəllər bilməzdim. Toy axşamı çalınan musiqinin sədası hələ qulaqlarımdan getməmiş ər evinə gəldiyimin iki həftəsi tamamlandı. Bir aydan artıqdır Dəryanın nişan üzüyü barmağımdadır; işartısı hər dəfə gözümə sataşanda fərəhlənirəm. Elə bilirəm, onun üstündəki brilyant qaş deyil, mənim sevincimdir parlayır.