orta əsrlər tarixi kateqoriyası üzrə məqalələr

Xilafət (ərəb. خلافة‎‎ xilāfə; ing. Caliphate) və ya Xəlifəlik — İslam dinində siyasi və hüquqi idarə üsuludur. Xilafətə başçılıq edən şəxs xəlifə adlanır. Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından XIII əsr monqol yürüşünə qədər ərəb dünyasında rəsmi dövlətçilik idarə üsulu kimi işlənmiş, daha sonralar isə bir sıra müsəlman dövlətlərində siyasi ideologiya mənasını daşımışdır.
Xilafət düşüncəsi daha çox İslamın sünni qanadında qəbul edilmişdir. Şiə qanadı xilafət idarə üsulunu tanımır və ona əks olaraq imamət dini dövlətçilik düşüncəsini qəbul edir. Xəlifə ilk əvvəl azad seçki əsasında təyin edilsə də, Əməvi ailəsi hakimiyyətə gəldikdən sonra səltənət şəklini almışdır. Abbasilər sülaləsinin X əsrdə zəifləməsinə qədər dövlətə başçılıq edən xəlifələr daha sonra İslam dünyasında ruhani lider roluna malik olmuşlar.

Xaç və ya Səlib yürüşləri (lat. Expeditio sacra, ərəb. الحملات الصليبي‎‎,fr. Croisades,ing. Crusades, isp. Cruzadas) — Qərbi Avropa ölkələrinin Fələstini və başqa əraziləri istila etmək məqsədilə XI-XII əsrlərdə Yaxın Şərqə hərbi səfərlərinin ümumiləşdirilmiş adı.

Səbəbi

Daha əvvəlki əsrlərdə Roma İmperiyasını yox edərək, Qərbi Avropanı istila etmiş və burada bir neçə krallıq quraraq, mərkəzi hakimiyyəti tam şəkildə əllərində cəmləşdirmiş barbar krallıqlarının çökmə dövrü başlamışdı. Hakimiyyət artıq mərkəzdənqaçma siyasəti nəticəsində get-gedə parçalanmış, daha əvvəl kralların əlində olan iqtidar indi daha çox yerli feodalların əlində cəmləşmiş, onlar da mərkəzi hökuməti tanımaq istəməyərək, özlərinin arzuları ilə istədiklərini etməyə başlamış, daha əvvəl “Hakimi-Mütləq” olan krallar indi yalnız “bərabərlər arasında birinci” statusuna qədər enməsi prosesi baş vermişdi. Bu hadisələrin nəticəsində də feodalların bir-biri arasında baş verən müharibələrin sayı çoxalmış, insan itkiləri artmışdı.

Yüzillik müharibə (1337-1453) — İngiltərə və Fransa arasında yüz ildən artıq (fasilələrlə) davam etmiş müharibə. Yüzillik müharibənin başlanmasına əsas səbəb İngiltərənin ələ keçirdiyi ərazilər (12 əsrin ortalarından) və zəngin Flandriya uğrunda mübarizə idi.
Müharibənin əvvəli İngiltərə üçün uğurlu idi: o, dənizdə (1340) və quruda (1346) qələbələr qazandı. 1356 ildə ingilis qoşunları Puatye yaxınlığında fransızları darmadağın etdi. 1348-49 illərdə baş vermiş taun epidemiyasında Fransa əhalisinin təqr. 1/3 hissəsinin həlak olması ölkəni xüsusilə çətin vəziyyətə saldı. Fransa qoşunlarının məğlubiyyəti, iqtisadi vəziyyətin ağırlaşması, vergilərin ağırlığı, xalqın narazılığının artmasına səbəb oldu, Paris üsyanı (1357-58) və Jakeriya (1358) ilə nəticələndi. Fransa hökuməti ağır şərtli müqavilə bağlamağa (1360) məcbur oldu.

Bizans İmperiyası və ya ilk dövrlərdə Şərqi Roma İmperiyası (yun. Βασιλεία Ῥωμαίων) — 476-1453-cü illərdə mövcud olmuş dövlət. Dövlətin özünü bizanslılar Romey dövləti, özlərini isə Romey (yun. Ρωμαίοι — Romalı) adlandırırdılar. Bizans adı Bosfor sahilində mövcud olmuş qədim yunan koloniyasını ifadə edirdi və sonradan tarixçilər tərəfindən bu dövlətə şamil edilmişdir. Bizansın paytaxtı həmin koloniyanın yerində İmperator I Konstantinin əmri ilə salınmış Konstantinopol şəhəri olmuşdur.
Bizans İmperiyası özünün ən qüdrətli dövrlərini I Yustinianın dövründə yaşamışdır. Daha sonralar, Ərəb və Səlcuq hücumları, eləcə də IV Səlib yürüşü nəticəsində xeyli zəifləmiş və nəhayət, şərqdə yaranmış yeni qüdrətli dövlət — Osmanlı İmperiyası qarşısında tədricən süqut etmişdir.

İntibah və ya Renesans (fr. Renaissance, ital. Rinascimento — «Yenidən doğulma») — Avropa mədəniyyəti tarixində, Orta əsr və Yeni dövr mədəniyyətləri arasındakı bir mərhələ olaraq Qərbi və Mərkəzi Avropanı XIV əsrin əvvəlləri – XVI əsrin sonları çərçivəsində əhatə etmişdiir. İntibah (söz) termini hələ italyan humanistləri (məs. Corcio Vazari) işlətsələr də, özünün indiki müasir mənasında XIX əsr fransız tarixçisi Jül Mişle tərəfindən istifadəyə daxil edilmişdir. Adam Mets qeyd edir ki, Avropa İntibah Dövrü anlayışı ilə birgə Müsəlman İntibah Dövrü anlayışı da istifadə olunmalıdır. Alimin qeydinə görə Müsəlman İntibah Dövrü X-XII əsrləri əhatə edərək Avropa İntibahına zəmin yaratmışdır.

Monqollar Kulun –Bigir gölündən başlayaraq Altay dağlarının qərb ətəklərinə qədər olan ərazidə yaşayırdılar. Onlar köçəri maldarlıqla məşğul olurdular. Monqollarda qəbilələrin birləşməsi nəticəsində ordular yaranırdı. Ordulara bahadur və noyon rəhbərlik edirdi.
XII əsrin sonlarında monqollarda qəbilə münasibətləri dağılırdı. Monqol tayfaları arasında mübarizə gedirdi.Monqol tayfa başçılarından biri olan Temuşin (Çingiz) bütün rəqiblərini məğlub edərək 1206-cı il Onon qurultayında özünü xan elan etdi. Dövlətin paytaxtı Qaraqorum şəhəri oldu.

Əmir Teymur 1336-cı ildə Türküstanın Kiş şəhərinin Yaşılşəhər qəsəbəsində anadan olmuşdu. Çağatayların türkləşmiş Barlas tayfasının Gürgan qolundan idi (Gürgan gözəl deməkdir). Teymur 20 yaşında Səmərqənd və Bəlx hakimi Əmir Qazanın yanına hərbi işi öyrənməyə gəlir. O, hərbi yürüşlərdə Əmir Qazanın etimadını qazanır. 1356-cı ildə Xorasana hərbi yürüş zamanı Teymur düşmənin məğlub edilməsində fərqlənir, qiymətli hədiyyələrlə mükafatlanır. Əmir Qazan öləndən sonra hakimiyyətə oğlu Hüseyn gəlir və o, düşmənlərinə qarşı Teymurla ittifaqa girir. Teymur onun bacısı ilə evlənir. Teymur eyni zamanda Çağatay hakimi Toğluq Teymurun yanında xidmətə girir və Qaşqadərya vadisini idarə edir. Teymur və Toğluq Teymur arasında ziddiyyət başlayır. Teymur onun yanından qaçır, Sistanda baş verən döyüşdə yaralanaraq, ömürlük şikəst qalır. Bundan sonra onu Teymurləng, Avropada isə Tamerlan adlandırdılar.

Lüterin «cənnət qəbzi» alverinə qarşı çıxması xəbəri 4 həftə müddətində bütün xristian aləminə yayıldı. İmperator V Karl reformasiyanın Almaniyada yayılmasının qarşısını almağa çalışdı. Qərara alındı ki, reformasiya yarandığı ərazidən kənara yayılmasın. 1524-cü ildə bu qərara qarşı beş knyazlıq və 14 şəhər protest (etiraz) etdi. Bu vaxtdan Lüterin tərəfdarlarını protestant, yeni kilsə isə protestant kilsəsi adlandı.

Şimali Almaniyada imperator V Karl və protestantlar arasında müharibə başlandı. V Karl hakimiyyətdən getdi. 1555-ci ildə Ausburq şəhərində protestant knyazlarla, katolik knyazlar arasında saziş imzalandı. Sazişə əsasən, protestantların etiqad azadlığı tanındı. Bu din azadlığı yalnız knyazlara aid idi.

Roma ilə müharibələr və daxili çəkişmələr nəticəsində Parfiya zəifləmişdi. Bundan istifadə edən I Ərdəşir 224-cü il Suzian döyüşündə qələbə qazanaraq Parfiya dövlətinə son qoydu. 226-cı ildə Sasanilər dövləti yarandı.

Səlcuqlar. Səlcuq dövlətinin yaranması. Klassik feodalizmə keçid dövründə — XI əsrin ortalarında qüdrətli bir türk dövlətinin — Böyük Səlcuq imperiyasının əsası qoyuldu. Yaxın və Orta Şərq tarixində baş verən bu mühüm hadisə səlcuq türklərinin adı ilə bağlı idi. Səlcuqlar oğuzların üç ox qolunun Qınıq boyundan idilər. Qmıq boyu Dukak bəyin oğlu Səlcuqun adı ilə adlandırılmışdı. Oğuz dövlətində Dukak bəy subaşı (dəstə başçısı, dinclik dövründə şəhər və qalaları mühafizə edən dəstənin rəisi) idi. Dukak «Dəmir yaylı» ləqəbi daşıyırdı. Ondan sonra oğlu Səlcuq subaşı təyin edildi.