Psixologiya kateqoriyası üzrə məqalələr

Fəal uşaq yaxşıdır. Yəni bu o deməkdir ki, uşaq ilk növbədə sağlamdır.  O qacır, tullanır, yıxıb-dağıdır, dalaşır, dişləyir, rəqs edir, mahnı oxuyur və s. Belə uşağın anası ancaq uşaq yatanda sevinir.

- Sən nə gözəl yatırsan!

Hər bir valideyin dünyaya sağlam övlad gətirmək arzusu ilə yaşayır. Təəssüf ki, bir sıra uşaqlar bu və ya digər fiziki, psixi travmalarla, problemlərlə doğulur. Həkimlər bunun səbəbini müasir ekoloji mühitin qadın orqanizmində əmələ gətirdiyi fəsadlarla əlaqələndirir. Bəziləri isə bunu hətta müasir uşaqların spesifik problemləri kimi qəbul edir.

Reallıq budur ki, hazırda qiperaktiv və diqqətsiz uşaqların sayı günü-gündən artmaqdadır. Simptomlarına və əlamətlərinə görə bu uşaqlar  nə psixikası pozulmuş, nə də sağlam kateqoriyaya aid edilmirlər. Sanki aralıq mövqedə dayanaraq həm valideyinlər, həm də müəllimlər üçün problemlər yaradırlar.

Ehtiyacı olmadığı, dərhal istifadə etməyəcəyi halda və satma düşüncəsi olmadan bir sıra əşyaları icazəsiz olaraq götürmək, onlara sahib olma şəklində bir impuls nəzarət pozğunluğudur.

Şəxsin əslində o malı satın ala biləcək kafi maddi təcrübəyə sahib olduğu, ancaq buna baxmayaraq bu davranışı reallaşdırdığı müşahidə edilmişdir. Bu davranış daha əvvəldən düşünülməmiş və planlaşdırılmamış olub, birdən həyata keçirilir. Bu davranış birindən intiqam alma məqsədiylə edilməmişdir. Fərd bu davranışın səhv və əlverişsiz olduğunun fərqindədir. Kleptomaniklər bu davranışı reallaşdırmaq üçün başqalarından kömək istəmirlər. Tarixdə Fransa kralı IV Henrix və Sardiniya kralı Viktorun bu xüsusiyyətlərə sahib olduğu bilinməkdədir.

Narahatlığın uşaqlıq yaşlarında başladığı müşahidə edilmişdir. Fərd bu davranışı reallaşdırmadan əvvəl sıx bir gərginlik hissi keçirir. Bu davranışdan dərhal sonra xoşbəxtlik, rahatlama və böyüklük hissi yaşayır.

Narahatlıq haqqında aparılan tədqiqatların azlığı, bu vəziyyətlərin insanlar tərəfindən gizlədilməsi və bu vəziyyəti reallaşdıran kəslərin sağlamlıq xidmətlərindən çox məhkəmələrə sövq edilmələri səbəbiylə gerçək sıxlığı tam olaraq bilinməsə də min adamdan altısında rast gəlindiyi müəyyən olunmuşdur. Tutulan dükan oğrularının % 5-25`ində müəyyən olunmuşdur.

Lima Sindromu: Lima sindromu Stokolm sindromunun tam əsirlikdə güclü tərəfin zəif tərəfə simpatiyasıdır. Səbəbkar hadisə Limada(Peru) MRTA (Tupac Amaru İnqilabi Hərəkatın)-nın14 üzvünün yüzlərlə (içlərində diplomatlar, hərbçilər, dövlət işçiləri, həmçinin gələcək Peru prezidenti və mövcud prezidentin anası da olan) yığıncaq iştirakçısını əsir alması hadisəsi ilə bağlıdır.(17dekabr-22 aprel 1997)

Daha sonra əsirləri xilas edərkən dəstə üzvlərinin xilas etmə işlərinin lazımsızlığını göstərən reaksiyaları sindromun tərifini verir.  Bir neçə aylıq müzakirələr   və öldürülən birindən başqa digərləri azadlığa buraxılır.

Diogen sindromu: Məşhur yunan filosofu, şərab çəlləyində yaşamışdı və nihilizm və animalizm ideyalarını yaşa(y/d)ırdı. Əhvalata görə, Makedoniyalı İsgəndər ondan nə istədiyini soruşanda günəşin qabağından çəkilməyini cavabını verir.

Diogen sindromu daha çox sahibsizlik, özünə laqeyd münasibət hiss etmə hallarını təcəssüm etdirir. Daha çox yaşlı insanlarda müşahidə olunur. Diogenin səfil həyatı yaşayır, təmizliyinə necə riayət etməsi haqqında heç bir məlumat yoxdur.

İnsan özünü mükəmməl göstərməyə çalışsa da bəzi anlar olur ki, içindəkini tam olaraq büruzə verir. Bir insanı ən yaxşı bu hallarda tanıya bilərsiniz:

İçmişəm çaxır...
Bəzi insanların sərxoşluğu çəkilməz olur. Sevdiyiniz insandırsa, hardasa dözmək olar. Bir qurtum içən kimi insanın bütün kompleksləri dağılır, o vaxt da tanımağa başlaya bilərsiniz...

Mənə bir çay gətir!
Bir insanın ofisiant, qapıçı və digər işçilərlə danışma tərzindən hər şey məlum olur. Alçaldıcı tərzdə ofisianta: “Get filan şey gətir, filan şeyi niyə belə etdin?”, — deyirsə, ən yaxşısı uzaqlaşmaqdı... 

Daxilən irqçi
Dostunuz normal adamdır, bir sıra məsələlərə eyni cür yanaşdığınızı  düşünürsünüz. Ancaq birdən elə bir söz deyir ki, adam donub qalır. Etnik, cinsi, dini ayrı-seçkiliyini göstərən zarafat da etdimi, o insanı tanıdınız deməkdir.  

1. Kişi və qadın arasında dostluq həmişə eşqlə bitir
Burada yanlış fikir ondadır ki, qadınlar elə düşünürlər, kişilər dostluğu sevgi hisslərinə çevirmək istəyir. Amma psixoloqlara görə, məhz qadınlar dost münasibətlərini fərqli tərəfə çəkirlər. Çünki qadınlar daha emosionaldırlar və özlərinə potensial sevgilini dostlarının arasından axtarırlar. Bu, qadın üçün daha təhlükəsiz variantdır. 

2. Kişilər nikahda xoşbəxt olmadıqlarına görə xəyanət edirlər
Kişilər üçün bu əsas səbəb olmaya da bilər. Bir çox xoşbəxt ailələrdə kişi kənarda eşq macərası yaşamaqdan imtina etmir, əgər düşünürsə ki, bu haqda heç kim bilməyəcək. Son sorğuların nəticələrinə görə, həyat yoldaşına xəyanət edən kişilərin 56%-i ailə həyatında çox xoşbəxt olanlardır.

Təsəvvür edin ki, günəşli bir gündə meşədə gəzirsiniz. Meşə zolaq şəkillidir və zolaqların arasında tarlalar, körpülü çay var. Hava əladır, təbiətin rənglərindən zövq alırsınız və dincəlirsiniz. Birdən bir şam ağacı diqqətinizi çəkir. Sonra ikincisini, daha sonra üçüncüsünü görürsünüz. Hər şey gözünüzün qabağında itir və sadəcə ağacları saymağa başlayırsınız. Onlar səliqəsiz, orda-burda bitiblər. Təngnəfəs olursunuz, gözləriniz və bütün bədəniniz gərilir, başınız ağrımağa başlayır. Və budur meşə qurtardı və tarla başladı. Siz isə yalnız 97 şam ağacı saya bilmisiniz. Yüzə cəmi 3 ağac qalmışdı. Hər şey korlanır. Və budur, siz obsessiv-kompulsiv bataqlıqdasınız.

Gəzinti məhv oldu. Evə qayıtdıqdan sonra ən kiçik şeylərə görə ailə üzvlərinizlə dalaşırsınız. Onlar evdən çıxanda əhvalınız yaxşı olduğu üçün təəccüblənirlər. Bəs nə baş verib? Axı siz onlara izah edə bilmirsiniz ki, yüz ağac saymanız üçün cəmi üçü çatışmadı.

Əgər belə epizodlar tək-tük hallarda baş verirsə qorxulu heç nə yoxdur: bu, sizin şəxsiyyət tipinizin neqativ çalarlarıdır. Amma əgər onlar tez-tez təkrar olunursa və sizin və yaxınlarınızın həyatına mane olursa deməli siz obsessiv-kompulsiv sindromdan əziyyət çəkirsiniz və müalicə olunmalısınız.

Vacib qərarlarınızı xoşbəxt olduğunuz zamanlarda verin. Xoşbəxt olmadığınız zamanlarda sadəcə əlinizdə olduğunu, xoşbəxt olduğunuz zamanlarda isə gələcəklə bağlı planlarınızı qurun.

Çikaqo Univertsitetinin Psixoloqu Aparna Labroo və Georgia Universitetinin psixoloqu Vanessa Patricky, apardıqları bir araşdırmada insanların mövcud olduğu vəziyyətin onların qərarlarına necə təsirt etdiyini açıqlayıb. 

Əhval-ruhiyyə  — Psixoloq Labroo və Patrick, kollec tələbələri üzərində yaxşı və pis əhvalın onların qərarlarına necə təsir etdiyini və baxışlarının nə olduğunu araşdırıb. İlk öncə onlara 10 ədəd iş siyahısı verilib. Siyahıda işlərin yanına gülüş və qəmgin işarə qoymaları istənilib. Həmin işarələrə görə onları qruplara ayırıblar. Onları xoşbəxt edən və qəmgin edən işlər verilib.

Daha sonra imtahanın niyə lazım olduğu və həyatlarına necə təsir edəcəyini soruşulub. Xoşbəxt insanlar imtahanın gələcək karyeraları üçün lazım olduğunu, digər qrup isə bunun nəyə lazım olduğunu deyib.

Amerikan kinomatoqraflarının 2009-cu ildə məhdud sayda icarəyə buraxdığı “Phoebe in Wonderland” filminin baş qəhramanı balaca Fibi tələffüz etdiyi sözləri və etdiyi hərəkətləri heç cür tənzimləyə bilmir. Özündən böyükləri söyür, sinif yoldaşları ilə kobud rəftar edir və bütün bunlar onun iradəsindən kənar baş verir. Nəticədə uşağın həyatı xeyli çətinləşir və hamı tərəfindən “tərbiyəsiz” uşaq kimi qəbul olunur.

Oxşar davranış ingilis kinomatoqraflarının çəkdiyi “Dirty Filthy Love” filminin baş qəhramanı Markda da müşahidə olunur. Tələffüz etdiyi sözləri və davranışını heç cür tənzimləyə bilməyən Mark zamanla gözəl həyat yoldaşını, əla işini, evini və həyatı boyu cəmiyyətdə qazandığı mövqeyini itirir.

Bir çox başqa filmlərdə, romanlarda və s bəzən gülüş, bəzən faciə mənbəyi kimi təsvir olunan bu davranış Turetta sindromu ilə əlaqədardır.

Turetta sindromu nədir?
Turetta sindromu adətən uşaqlıqda başlayan nevroloji vəziyyətdir. Turetta sindromu olan insanlar tənzimləyə bilmədikləri səslər çıxardır və tiklər (əzələlərin, başın, çiyinlərin və s. qeyri-ixtiyari olaraq atması) şəklində hərəkətlər edirlər. Əhalinin 0,05%-ində Turetta sindromuna rast gəlinir. Uşaqlarda Turetta sindromu adətən 2-5 yaş arasında təzahür edir, sindromun növbəti sıçrayışı isə 12-15 yaşlarına təsadüf edir. Bu sindrom qızlara nisbətən, oğlanlarda daha çox olur. Yaşlı insanlara nisbətən uşaqlar 10 dəfə çox bu sindromdan əziyyət çəkirlər. Bir insanın həyatı ərzində Turetta sindromuna yoluxması ehtimalı 1%-dən çox deyil.

Hər kəs istəyir ki, internetdə paylaşdığı material çox adam tərəfindən bəyənilsin və oxunsun. İstər sosial şəbəkələrdə olsun, istər xəbər saytlarında olsun rəqabət günü-gündən artır. Hamı birinci olmaq istəyir. Hamı daha çox şərhin ona yazılmağını, daha çox “like”-ın ona gəlməsini istəyir.

Bunun üçün də hər kəs ən yaxşısına, ən maraqlısına can atır… Ancaq araşdırmalar göstərir ki, materialın məzmununun pis, yaxud yaxşı olmasından asılı olmayaraq, “like” yığmaq “like”ların daha da artmasına gətirib çıxarır. Cümlə bir az baş-ayaq oldu deyəsən. Qısa şəkildə belə deyək: “like”, “like” gətirir.

“Sürü psixologiyası” burda müəyyən qədər rol oynayır. Sürünün qabağında gedən istiqamətini hansı tərəfə dəyişsə, digərləri də o yönə doğru gedəcəklər. Bəzən niyə və hara getdiklərini bilmədən… Keçək araşdırmaya.

“Ət-taxribu əshəl” ifadəsi ərəblərdə məsəl kimi işlədilir. Mənası isə qısaca “təxrib etmək asandır” şəklindədir.

Bəli, təxrib, tənqid və yıxmaq çox asandır. Lakin eyni miqyasda təmirə gəlincə isə asan deyil, əksinə, çox çətindir. Buna görə də yıxmaq üçün ayağa qalxanlar əvvəla “təmir”in yollarını araşdırıb müəyyən etməli, sonra “yıxma”ğa başlamalıdırlar. Əks təqdirdə, əmələ gələn boşluqlar qətiyyən doldurula bilməz. Bəli, bəzi məsələlər var ki, alternativ fikir olmadan onu təxrib, tənqid və yıxmaq böyük xəsarətə səbəb ola bilər. Zənnimcə, peyğəmbərlərin və xüsusilə İnsanlığın İftixarı Əfəndimizin (s.ə.s.) ən əsas vəzifələrindən biri də məhz bu məsələ ilə bağlı tarazlığı qorumaq idi.

Bəli, O, cəmiyyətdə kök salmış bütün nöqsanları müəyyənləşdirir və insanların gözünə baxa-baxa, mərd-mərdanə, inandırıcı üslubla “Bu yanlışdır” deyə car çəkir, ardınca da onlara alternativ doğruları ortaya qoyaraq xaos və boşluğun yaranmasına imkan vermirdi. Yəni hər şeyi tarazlayır, mənfi və müsbət tərəfləri ilə təhlil edir, fikri və hissi boşluqlara imkan vermirdi. Əfəndimizin (s.ə.s.) bu üslubu bizə çox şey deyir: Əvvəla, sağlam zəminə, möhkəm bünövrəyə oturan “təmir” plan və proyektlər olmadan “yıxmaq” və “təxrib etmək” cinayətdir.