Ekonomiks kateqoriyası üzrə məqalələr

THREE STEPS TO ANALYZING CHANGES IN EQUILIBRIUM
Biz tələb və təklifin qarşılıqlı əlaqədə bazar tarazlığını necə təmin etməsinə, bunun da öz növbəsində qiyməti, istehsal olunan və alınan əmtəə­lərin miqdarını müəyyənləşdirməsinə baxdıq. Tarazlı qiymət və məh­sulun həcmi tələb və təklif əyrilərinin vəziyyətindən asılıdır. Nə vaxt ki, hər hansı bir hadisə əyrilərdən birinin dəyişməsinə səbəb olur, bazar tarazlığı pozulur və yeni səviyyədə o, bərpa olunur. Belə dəyişikliklərin təhlili, köh­nə və yeni tarazlıq şərtlərinin müqayisəsi müqayisəli statika adlandırılır.

Tələb və təklif (SUPPLY AND DEMAND TOGETHER)
Biz tələb və təklifi ayrılıqda təhlil etdik. Indi isə onları birləşdirək və onların qarşılıqlı fəaliyyətinin satılmış əmtəələrin miqdarını və qiymətlərini necə müəyyən etdiyinə baxaq.

Tarazlıq(EQUILIBRIUM)

Şəkil 4.7.-də bazar tələb və bazar təklif əyriləri birləşdirilmişdir. Gö­rün­düyü kimi, onlar ancaq bir nöqtədə kəsişirlər ki, bu da bazar tarazlığı adlandırılır. Iki əyrinin kəsişdiyi nöqtədəki qiymət tarazlıq qiyməti, tələb olunan əmtəənin miqdarı isə tarazlıq həcmi adlanır. Bizim misalda tarazlıq qiyməti 8 dollar, tarazlıq həcmi isə 7 stəkan dondurma təşkil edir.

Təklif
Indi bazarın başqa tərəfinə diqqət yetirək və satıcıların davranışını təhlil edək. Təklifin həcmi satıcıların alıcılara satmaq istədiyi və sata bildikləri istənilən əmtəə və xidmətlərin miqdarını əks etdirir. Bir daha don­durma bazarına qayıdaq və təklifin həcmini müəyyən edən amillərə baxaq.

Fərdi təklifin amilləri
Təsəvvür edin ki, siz dondurma istehsal edən və satan «Tələbə sevinci» kom­­­pa­niyasını idarə edirsiniz. Sizin istehsal edib satmaq istədiyiniz dondur­­ma­­nın miqdarını nə müəyyən edir? Bəzi mümkün olan cavablar aşağı­dakılar­dır.
Qiymət(Price). Dondurma təklifinin həcminə təsir edən amillərdən biri qiymət­dir. Dondurmaya yüksək qiymət müəyyən edildikdə, istehsalın gəlirliliyi yüksəlir və əmtəənin təklifi artır.

Tələb
Biz bazarın öyrənilməsinə alıcıların davranışından başlayırıq və hər bir əmtəəyə, başqa sözlə, istehlakçıların arzu etdiyi və əldə edə biləcəyi məhsulların miqdarına tələbin həcminin nə ilə müəyyən edildiyinə baxaq. Bunun üçün bir daha dondurma bazarını yada salaq.

Tələbin amilləri (WHAT DETERMINES THE QUANTITY AN INDIVIDUAL DEMANDS?)
Sizin dondurmaya olan tələbinizə baxaq. Nə üçün siz hər ay müəy­yən miqdar dondurma alırsınız? Sizin qərarınıza hansı amillər təsir edir?

THE MARKET FORCES OF SUPPLY AND DEMAND

Florida ştatında kəskin soyuqlar zamanı ABŞ-ın bütün iri marketlərində portağal şirələrinin qiyməti artır. Əgər Ingiltərədə yay bir qədər isti keçərsə, Karib dənizi sahillərində mehmanxana otaqlarını çox ucuz qiy­mə­tə verirlər. Yaxın Şərq dövlətlərində qoşunlar döyüş vəziyyətinə gətiril­dik­də, ABŞ-da benzinin qiyməti artır, işlənmiş maşınların dəyəri aşağı düşür. Bütün bu hadisələr arasında ümumi cəhət nədən ibarətdir? Bu, tələb və təklifin qarşılıqlı təsirindən irəli gəlir.

Nisbi üstünlük və ticarət (COMPARATIVE ADVANTAGE AND TRADE)
Alternativ  xərclərdə və nisbi üstünlüklərdə fərqlər ticarətin gətirdiyi gəlirləri müəyyən edir. Hər bir fərd nisbi üstünlüyü olan istehsalda ixtisas­laşanda buraxılışın ümumi həcmi yüksəlir, iqtisadi «piroqun» həcminin yüksəl­məsi cəmiyyətin bütün üzvlərinin həyat səviyyəsini yüksəltməyə imkan verir. Başqa sözlə, iki insanın əldən verilmiş imkanlarının xərcləri fərqli olduqda, malların mübadiləsi hər ikisinə sərfəlidir, çünki hər biri malı onun bu məhsula dair alternativ xərclərindən aşağı qiymətə əldə edir.
Təklif olunan sövdələşməni fermerin nəzər-nöqtəsindən seyr edək. Fermer  1 kq kartof əvəzinə 3 kq ət əldə edir. Digər sözlərlə, o, ətin hər bir kiloqramını 1/3 kq ətin qiymətinə əldə edir. Beləliklə, sövdələşmə, fermerə sərfəlidir, çünki o, əti yaxşı qiymətə alır.

Təsərrüfat imkanları (PRODUCTION POSSIBILITIES)
Təsəvvür edək ki, fermer və ranço sahibi həftədə 40 saat işləyir və vaxtını kartofun becərdilməsinə, heyvanların bəslənməsinə və ya bu işləri birləşdirərək keçirir. Bizim qəhrəmanlarımız üçün hər bir məhsulun istehsalı üçün lazım olan vaxt 3.1. cədvəlində göstərilib. Fermer  1 kq kartofu 10 saata 1 kq əti isə 20 saata istehsal edə bilər. Istehsalat gücü hər iki halda yüksək olan ranço sahibində 1 kq kartofun istehsalına 8 saat sərf olunur, 1 kq ətin istehsalına isə 1 saat vaxt sərf olunur.

Qarşılıqlı iqtisadi asılılıq  və ticarətin gətirdiyi gəlirlər (INTERDEPENDENCE AND THE GAINS FROM TRADE)

Ən adi bir səhər. Siz oyanır, ağır-ağır mətbəxə keçirsiniz, Floridada yetiş­miş portağallardan hazırlanmış bir stəkan şirə və bir fincan Braziliya qəhvəsi süzürsünüz. Səhər yeməyi zamanı siz Yaponiyada istehsal olunmuş televizorun ekranından Nyu-Yorkdan yayımlanan xəbərlər proqramı seyr edirsiniz. Siz parçası Corciya ştatında yetişmiş pambıqdan hazırlanmış, Tailandda tikilmiş cinsləri geyinirsiniz. Siz dərslərə tərkib hissələri dünyanın bir neçə ölkəsində hazırlanmış maşında gedirsiniz. Universitetin oxucu zalında siz Kanadada istehsal olunmuş kağızda Texas şirkəti tərəfindən çap edilmiş və Massaçusetsdə yaşayan müəllif tərəfindən ya­zılmış iqtisadiyyat haqqında dərsliyi vərəqləyirsiniz.

Səbəb və nəticə (CAUSE AND EFFECT)
Iqtisadçılar çox vaxt müxtəlif iqtisadi hadisələri aydınlaşdırmaq üçün qra­fikə müraciət edirlər. Başqa sözlə, onlar bundan bir hadisənin başqasına təsi­rini nümayiş etdirmək üçün istifadə edirlər. Tələb əyrisi tipli qrafiki nəzər­dən keçirərkən, bizdə səbəb və nəticəyə aid şübhə yaranmır. Necə ki, biz qiyməti dəyişirik, qalan bütün dəyişənləri isə sabit hesab edirik və bilirik ki, roman­ların qiymətində dəyişiklik Emmanın aldığı kitabların dəyişməsinə səbəb olur. Lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, bizim tələb əyrisi fərziyyə misalları məlumatları əsasında qurulmuşdur. Real həqiqətlə rastlaşdığımız zaman bir dəyişənin başqasına təsirini müəyyən etmək o qədər də asan olmur.

Maillik və elastiklik (SLOPE)
Emmaya aid vermək istədiyiniz suallardan biri «kitabın qiymətinin onun alı­cılıq vərdişinə necə təsir edir» sualı ola bilər. Şəkil 2p.5-dəki tələb əyrisinə nəzər sa­lın. Əgər əyri dik yuxarı qalxmış olarsa, qiymətlərin qalx­ması, yaxud aşağı düş­məsi Emmanın aldığı əmtəələrin kəmiyyətini əhə­miy­yətli şəkildə dəyiş­mə­yəcək. Əgər qarşımızdakı əyri maillidirsə, qiy­mət­lərdəki çox da böyük olmayan dəyişiklik qızların aldıqları kitabın əhə­miyyətli dərəcədə artmasına, yaxud azalmasına gətirib çıxarır. «Dəyişən başqasının dəyişməsinə necə təsir göstərir?» sualına cavab vermək bizə maillik anlayışından istifadə etməyə imkan verir.