Ekonomiks kateqoriyası üzrə məqalələr

Əmək bazarı

Əmək bazarı dedikdə istehsal amillərindən birinin – əmək mü­na­sibətlərinin meydana çıxdığı bazar nəzərdə tutu-lur. Əmək baza­rının mahiyyətinin aydınlaşdırılması sahə-sində bir-birindən fərqlənən bir neçə konsepsiyanın olduğu məlumdur. Birinci konsepsiyanın əsasında klas­sik siyasi iqtisadın hamı tərəfindən qəbul olunan müddəası durur. Bu­nun tərəfdarları neoklassiklərdir (P. Samuelson, M. Feldstayn, R.Xoll). Keçən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq təklif iqtisadiyyatı kon­sep­siya­sı­nın tərəfdarları da (D.Gilder, A.Laffer və b.) bu kon­sep­siyaya tərəfdar çıxmışlar. Onlar belə hesab edirlər ki, bütün başqa ba­zarlar kimi, əmək bazarı da qiymət tarazlığı əsasında fəaliyyət göstərir.
Davamı →

25. İş axtarışı

Iqtisadiyyatda tam məşğulluğun olmamasının səbəblərindən biri ondan ibarətdir ki, iş axtarışı həmişə müəyyən vaxt tələb edir. Əgər bütün adamlar və bütün iş yerləri tamamilə eyni olsaydılar, yəni hər kəs eyni səviyyədə hər bir iş yerinə uyğun gəlsəydi, yəqin ki, iş axtarışı xüsusi bir problemə çevrilməzdi və işsizlər onlara lazım olan iş yerlərini tez tapardılar. Lakin həqiqətdə insanlar öz istəkləri ilə və ixtisas vərdişləri ilə bir-birindən fərqlənirlər və iş yerlərinin müəyyən fərqli xüsusiyyətləri vardır. Mövcud vakansiyalar və iş axtaranlar barəsində məlumatlar isə firmalar və ev təsərrüfatları arasında çox yavaş yayılırlar.

Davamı →

Dövlətin sosial siyasəti. Əhalinin sosial müdafiə sistemi

Dövlətin sosial siyasəti cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin sosial iqtisadi şərtlərinin tənzimlənməsinə yönəldilən tədbirlər kompleksindən ibarətdir. O, gəlirlərin bölgüsündəki bərabərsizliyin azaldılmasına, bazar iqtisadiyyatında gəlirlər və mülkiyyət sahəsində fərqlərin zəiflədilməsinə, iqtisadi fəaliyyətin iştirakçıları arasında ziddiyyətlərin yumşaldılmasına və cəmiyyətdəki sosial ixtilafların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Bazar iqtisadiyyatı sistemində sosial siyasət vasitəsi ilə əhalini əmlak sahəsində mövcud olan bərabərsizliyin müəyyən dərəcədə aradan qaldırılmasını nəzərdə tutan və əhalinin bütün təbəqələri üçün eyni başlanğıc şərtlərini təmin edən sosial ədalət prinsipləri reallaşır.
Davamı →

Nominal və real əmək haqqı, onlara təsir edən amillər

Əmək haqqının kəmiyyətini müəyyən edərkən nomi-nal və real əmək haqqını bir-birindən fərqləndirmək lazım-dır. Nominal əmək haq­qı işçinin pul formasında aldığı saat-lıq, gündəlik, həftəlik, aylıq, real əmək haqqı isə yaşayış vasitələri və xidmətlərdə öz əksini tapan əmək haq­qıdır. Real əmək haqqı nominal əmək haqqının alıcılıq qabiliyyə­tini, onun real istehlak məzmununu əks etdirir. Deməli, nominal əmək haqqı işçinin yaşayış səviyyəsi haqqında düzgün təsəv-vür vermir. Bunu real əmək haqqı, qiymətlərin səviyyəsi və nominal əmək haqqı ara­sındakı qarşılıqlı əlaqə daha düzgün əks etdirir. Məsələn, real əmək haq­qının dəyişməsini (%-lə) müəyyən etmək üçün nominal əmək haq­qı­nın dəyişməsi faizindən qiymətlərin səviyyəsinin dəyişməsi faizini çıx­maq lazımdır. Tutaq ki, nominal əmək haqqı 8%, qiymətlərin səviy­yəsi 5% artmışdır. Bu, real əmək haqqının 3% artdığını göstərir. Buna əsa­sən demək olar ki, işçilərin əmək haqqının konkret məbləği və səviy­yəsi istehsalda, bazarda, habelə sosial münasibətlər sahəsində meydana çı­xan bir çox amil-lərdən asılıdır.
Davamı →

Makroiqtisadi tarazlığın təhlili

Çatışmazlıq nəzəriyyəsinin əsasını qoyan məşhur Macar iqti­sad­çısı Y.Kornainin fikrincə cəmiyyətdə «tərəddütetmə halları baş ver­dikdə – onu normal vəziyyətə qaytara bilən tənzimləmə mexanizmi ol­duq­da, iqtisadi sistemin normal vəziyyəti haqqında danışmaq olar»1. La­kin normal vəziyyət tələblə təklif arasında daim mövcud olan uy­ğunluq demək deyildir.
Beləliklə, tarazlıq normal vəziyyətin xüsusi, «ideal» halı demək­dir. Bunun üçün iqtisadi parametrlər arasında onların hər birinə xas olan qarşılıqlı əlaqə və asılılıq, tarazlı­ğın bərpa olunmasının spesifik üsulları səciyyəvidir. Həm də qismən tarazlıq ayrı-ayrı bazar­larda tə­ləblə təklif arasındakı tarazlığı ifadə etdiyi halda, ümumi tarazlıq bütün bazarların əlaqəli və uzlaşdırılmış şəkildə fəaliyyət göstərmələrini əks etdirir.
Davamı →

Makroiqtisadi tarazlığın mahiyyəti, ilkin şərtləri və təmin edilməsi

Makroiqtisadi tarazlıq dedikdə iqtisadi ehtiyatlarla cəmiyyətin tələbatı arasındakı (dəyər ifadəsində) uyğunluq nəzərdə tutulur. Cəmiyyətin tələbatı isə sonsuzdur və o, istehsal imkanlarına nisbətən daha sürətlə artır. Ona görə də tarazlığa ya tələbatın məhdudlaşdırılması (tə­ləbat bazarda özünü tədiyə qabiliyyətli tələb kimi göstərir), ya da isteh­sal prosesinə cəlb olunan iqtisadi ehtiyatların artırılması yolu ilə nail olunur.
Tarazlığa nail olunmasında qiymətlər xüsusi rol oynayır. Qiy­mət­lərin qalxıb – enməsi nəticəsində tələblə təklif arasında tarazlıq, on­ların kəsişmə nöqtəsində isə tarazlıq qiymətləri əmələ gəlir. Qiymətlər həm ayrı-ayrı əmtəələr üzrə, həm də mikro və makroiqtisadi səviyyədə ümumi tələblə təklifin tarazlaşması yolu ilə bütün iqtisadiyyat miqya­sında formalaşır. Lakin mikro və makroiqtisadi səviyyədə tarazlığın tə­min olunması şərtləri bir-birindən fərqlənir. Makroiqtisadi səviyyədə ta­razlığın formalaşması prosesi daha mürəkkəb və ziddiyyət­lidir.
Davamı →

Istehsal xərcləri

Məhsulların istehsalı prosesində xammal, material, yanacaq, elektrik enerjisi, əməyin müxtəlif növləri sərf olunur, əsas kapital ün­sürləri – maşın və avadanlıqlar, binalar istifadə olunduqca köhnəlir və öz dəyərlərinin bir hissəsini amortizasiya ayırmaları formasında istehsal edi­lən məhsulların üzərinə keçirirlər. Deməli, bu və ya digər məh-sulun istehsalına müəyyən miqdarda canlı və maddiləşmiş əmək sərf olunur və bunlar istehsal xərclərini əmələ gətirir.
Lakin istehsal xərcləri kateqoriyası ilə əlaqədar iqtisadçılar ara­sında fikir birliyi yoxdur. Demək olar ki, iqtisadi məktəblərin ha­mı­sının tanınmış nümayəndələri bu barədə fikir söyləmişlər.
Davamı →

Firmaların fəaliyyətlərinin səmərəliliyi göstəriciləri

Firmaların fəaliyyətlərini təhlil edərkən bir sıra səmərəlilik gös­təricilərindən istifadə olunur. Bunların seçil-məsi təhlilin məqsədindən asılıdır. Təhlilin məqsədi isə olduqca müxtəlifdir və aşağıdakıları əhatə edir: 1) Strateji məqsəd; 2) Taktiki məqsəd; 3) Planlaş­dırma vəzifələri; 4) Digər  məqsədlər.
Strateji məqsədi müəyyən edərkən müxtəlif göstəri­cilərdən istifadə olunmaqla firmanın fəaliyyətinin nəticə-ləri, onun rəqiblərinin, yaxud da onunla əlaqədə olan fir-maların nəticələri ilə müqayisə edilir.
Taktiki məqsəd dedikdə rəhbərliyin firmanın fəaliy­yə­tinə nəza­rət etməsi nəzərdə tutulur. Və bu məqsədlə,  hər hansı bir məhsulun istehsalı ilə əlaqədar səmərəlilik göstəriciləri hesablanır.
Davamı →

Firmaların investisiya ehtiyatları, onların dövranı və dövriyyəsi

Müasir dövrdə bazar sisteminin əsas iqtisadi vahidi firma müəssisələrdir.Bəzən  iqtisadi  ədəbiy­yatda «firma» və «müəssisə» anlayışları eyniləşdirilsələr də, bunlar bir-birin­dən fərqlənir. Belə ki, müəssisə dedikdə milli iqtisadiyyatın hər hansı bir sahəsində əmtəə və xidmətləri istehsal etmək üçün istifadə olunan müəyyən istehsal-texniki kompleks nəzərdə tutulur. Məsələn, tikiş fab­riki, mexaniki zavod, bərbərxana, avto-bus parkı və s. müəssisədirlər. Firma isə istehsalın təşkilati-iqtisadi və ya sahibkarlıq formasıdır. Onun tərkibində bir və ya bir neçə müəssisə ola bilər.
Firma sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirmək üçün mülkiy­yət­çilərin malik olduqları əmlakdan istifadə kom-pleksidir. Firmanın tərkibinə torpaq da daxil olmaqla, onun fəaliyyət göstərə bilməsi üçün nəzərdə tutulan bütün əmlak növləri – binalar, tikililər, qurğular, ava­danlıqlar, inventarlar, xammallar, satılmamış hazır məhsullar və bir sıra səlahiyyətlərin həyata keçirilməsi hüquqları daxildir.
Davamı →

Rəqabət

İqtisadi inkişafın bazar mexanizmi bir sıra iqtisadi ünsürlərin qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyəti ilə şərtlənir. Bu ünsürlərdən biri də rəqabətdir. Rəqabət latın sözü olub( concurere) “toqquşma”mənasını verir. Rəqabin meydana gəlməsi tarixən mülkiyyət ayrıseçkiliyinin və əmək bölgüsünün şərtləndirdiyi əmtəə istehsalının meydana gəlməsi dövrünə təsadüf edir, əmtəə istehsalının inkişafı ilə iqtisadi inkişafın ən fəal ünsürünə çevrilir. İstehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyət rəqabətin mövcudluğunu şərtləndirir. Rəqabət bəhsləşmədir.Rəqabət nəticəsində istehsalçı və istehlakçılar bərabər imkarlara malik olmalarına baxmayaraq,bu imkanlardan daha səmərəli istifadə etməklə qalib gəlm k istəyi həmişə onları istehsalın nəticəsini yaxşılaşdırmağa stimullaşdırır.
Davamı →
Top