Hüquq və qanunvericilik kateqoriyası üzrə məqalələr

Yer səthinin üçdə ikisini əhatə edən okean və dənizləri həmişə insanların diqqətini cəlb etmişdir. Hazırki dövrün bir çox siyasi, iqtisadi məsələləri dənizlərinin, okeanlarının tədqiqi və istifadəsi ilə bağlıdır. Okean və dənizlər hamı üçün geniş su yolu olmaqla yanaşı, çox zəngin heyvan və bitki aləmi, mineral və kimyəvi sərvətləri, tükənməz enerji ehtiyatları deməkdir. Əgər dünya dənizlərindən səmərəli istifadə edilsə ərzaq istehsalının 4-5 dəfə artırmaq olar. Elmi-texniki tərəqqi dənizin dibindən neft, qaz, manqan, qızıl, mis və digər mineral sərvətlər çıxarmağa imkan verir. Yetmişinci illərə nisbətən dənizin dibindən neft çıxarılması 4 dəfə artmışdır, ABŞ, İngiltərə, Yaponiya, Azərbaycan dənizin böyük dərinliklərindən neft çıxarır və bu proses getdikcə təkmilləşir. Xəzər dənizindəki məhşur «Neft daşları» dünyada ilk böyük dəniz tikintisidir.
Uzun müddətdir ki, Xəzər nefti Azərbaycanın neft istehsalının əksəriyyətini təşkil edir.

Dövlət və dövlət hakimiyyəti anlayışları bir-birilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olan anlayışlardır. Dövlət hakimiyyəti, onu insan cəmiyyətinin digər sosial strukturlarından, qeyri-hökumət təşkilatlarından: partiyalardan, dini birliklərdən, həmkarlar təşkilatlarından və s. fərqləndirən çox mühüm əlamətdir.
Geniş fəlsəfı planda dövlət və dövlət hakimiyyətinin qarşılıqlı əlaqəsinə forma və məzmunun qarşılıqlı nisbəti kimi baxmaq olar. Dövlət hakimiyyətin maddi qüvvəsini təmsil edir ki, bunu da müvafiq mexanizm olmadan həyata keçirmək mümkün deyil. Ona görə də dövlət orqanları hakimiyyətin əsas aləti, onun maddi ifadəsidir.

İnsan hüquqlarına hörmət cəmiyyətin öz uşaqlarına münasibətindən başlayır. Uşaqlar fiziki və psixoloji cəhətdən müdafiəsiz və zəif olduqlarından onların xüsusi qayğı və münasibətə ehtiyacı var. Uşaq hüquqlarının qorunmasında birinci dərəcəli məsuliyyət ailənin üzərinə düşür. Bu Azərbaycan Respublikası Ailə Məcəlləsinin  51 maddəsində öz əksini tapmışdır. Azərbaycan Respublikasının 17 maddəsi göstərir ki, uşaqların qayğısına qalmaq, onları müdafiə etrmək ailənin borcudur. Bu borcun yerinə yetirilməsinə dövlət nəzarət edir.
XX əsrdə uşaqlar daha çox təcavüz, zorakılıq, irqi ayrı-seçkilik, deportasiya və soyqırımlara məruz qalmışlar. Bu əsrdə baş verən iki dünya müharibəsi, lokal müharibələr yüz minlərlə uşağı valideyn himayəsindən məhrum etmiş, onların həyatına son qoymuş, adi insani hüquqlarını kobudcasına pozmuşdur.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası təsbit edir ki, hər bir kəsin doğulduğu andan toxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz hüquqları və azadlıqları vardır. Konstitusiya hər kəsin hüquq  və azadlıqlarının müdafiəsinə təminat verir. İnsan hüquqları üzrə müvəkkil, Ombudsman təsisatı ilk dəfə 1809 ildə İsveçdə yaradılmışdır. Bu söz İsveç dilində “vəzifəli şəxs” deməkdir. Müasir dövrdə Ombudsman insan hüquqları üzrə müvəkkil təsisatı kimi anlaşılır. Fərqli ölkələrdə bu təsisat fərqli adlandırılır. Məsələn bu təsisat Hollandiyada “Milli Ombudsman”, Fransada “Vasitəçi”, Kanadada “Vətəndaş qoruyucusu”, İspaniyada “Vətəndaş müdafiəçisi” adları daşıyır. Lakin, o hansı ad altında fəaliyyət göstərməsindən asılı olmayaraq, bütün dövlətlətdə insan hüquqlarının müdafiəsi ilə məşğul olan təsisatdır. Azərbaycan Respublikasında insan hüquqlarının müdafiəsi üzrə müvəkkil ombudsman sistemi 2002 ildə təsis edilmişdir. İlk ombudsman vəzifəsinə Elmira Süleymanova seçilmişdir. Bu təsisat Azərbaycan üçün yenilikdir.

Əhali arasında çox tez-tez yayılan «...mənim hüququm var», «… .hüququmu tələb edirəm», yaxud «...hüququm pozulmuşdur» və sair kimi işlədilən ifadələrin şahidi oluruq. Bəs nədir hüquq? Biz onu necə başa düşürük?
Hüquq elmində hər bir filosof, hər bir alim, hər bir hüquqşünas öz siyasi baxışına görə müxtəlif təriflər vermişlər. Lakin, istənilən bir yazıda hüquq haqqında tam söhbət açmaq, onun geniş anlayışını vermək, mahiyyətini göstərmək, tarixi tipləri və formaları barədə oxucuda tam təəssürat yaratmaq xeyli çətindir. Burada məqsədimiz hörmətli oxucularımıza hüquq haqqında ümumi məlumatlar verməkdir.

Milyonlarla insanın məhvinə səbəb olmuş İkinci Dünya müharibəsində insan hüqaqlarının pozulmasına və insan ləyaqətinin alçaldılmasına yönəldilmiş ən amansız və yolverilməz üsullardan istifadə olunmuşdur. Bu dəhşətli hadisə dünya xalqların həmrəy olmağa səslədi və 1945-ci il aprelin 25-də Birləşmiş Millətlər Təşkilatını yaratmağa sövq etdi. BMT-nin oktyabrın 25-də qəbul edilmiş Nizamnaməsində 7 bəndi bilavasitə insan hüquqları məsələsinə həsr edilmişdir.
Bunlardan biri 1948-ci ildə  BMT-nin insan hüquqları üzrə Xüsusi Komissiyasının yaradılması üçün əsas olmuşdur.
 “İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamə” -  2 il davam edən gərgin işdən sonra 1948-ci il dekabrın 10-da BMT Baş Məclisi “İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamə” qəbul etdi. Bu “Bəyannamə”nin qəbul edilməsində əsas məqsəd insan hüquqlarını və bütün dövlətlərin əməl etməli olduğu normalı müəyyənləşdirmək idi.

İnsanın təlabatları yalnız cismən yalnız sağ qalıb yaşamaq ehtiyacları  ilə məhdudlaşdırıla bilməz. Bu anlayış daha genişdir. Bu təlabatlar insanın həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən ləyaqətlə yaşamasını təmin edən tələbatlardandır. İnsanləyaqəti hər bir insana anadan olduğu andan məxsusdur və heç kəs ondan məhrum edilə bilməz.
 İnsan ləyaqətinin müdafiyəsini təmin edən, habelə insanın ləyaqətlə yaşaması üçün zəruri təlabatların həyata keçirilməsinə kömək edən əsas norma və prinsiplər elə insan hüquqlarıdır.
 Cəmiyyətin hər bir üzvü qanunla müəyyən olunan hüquqlardan əlavə anadangəlmə hüquqlara da malikdir. Həmin hüquqlar təbiihüquqlar adlanır. Yaşamaq hüququ, bərabərlik hüququ, azadlıq hüququ, mülkiyyət hüququ, təhlükəsiz yaşamaq hüququ belə hüquqlardandır. Dövlət bu hüquqları müdafiə etməyə borcludur.

Qanunvericilik, hüquqyaratma fəaliyyətinin əsas, ən mühüm formasıdır. Qanunvericilik fəaliyyəti dedikdə, ali dövlət hakimiyyəti orqanının qanunlar qəbul etməyə yönəldilmiş fəaliyyəti başa düşülür.
Qanunvericilik fəaliyyəti qanunvericilik prosesi vasitəsilə reallaşır. Parlament qanunvericilik fəaliyyətini yerinə yetirərkən qanunvericilik prosesinə ciddi əməl edir, çünki qanunvericilik prosesinin pozulması qəbul edilmiş qanunun qeyri-legitimliyinə səbəb olur.
Qanunvericilik prosesi, istənilən hüquqi proses kimi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
1) Qanun layihəsi və ya qanun təklifinin verilməsi (qanunvericilik təşəbbüsü);
2) Qanun layihəsinə parlament palataları və komitələrində (komissiyalarında) baxılması;
3) Qanunun qəbul edilməsi;
4) Qanunun sanksiyalaşdırılması, promulqasiya və dərc edilməsi.

Referendum ümumxalq səsverməsi forması olub, xalqın öz hüquqları və mənafeləri ilə bağlı olan hər  məsələnin bu yolla həll etmək imkanıdır. Referendum ilk dəfə 1439 ildə İsveçrədə keçirilmişdir. Dünya təcrübəsində referendum gizli səsvermə yolu ilə hər hansı bir sənəd layihəsinin təsdiq edilməsi, parlamentin, dövlət başçısının, hökümətin bu və ya digər hərəkətlər etməsinə razılıq verilməsi məqsədi ilə tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Nəticəsindən asılı olaraq referenduma çıxarılan sənəd qəbul edilə və ya edilməyə bilər. Keçirilməsi Konstitusiyada nəzərdə tutulan referendumlar bəzən nəzarət referendumu da adlanır. Nəticəsi məcburi xarakter daşımayan referendumlar məsləhət referendumları adlanır. Referendumu müxtəlif əlamətlərinə görə təsnif etmək olar. Ərazi hüdudlarına görə referendumlar ümumrespublika və yerli referendumlara bölünür.

Xalqın iradəsinin bilavasitə və ən yüksək ifadəsi dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarına azad, demokratik seçkilərin keçirilməsidir. Seçkilər, demək olar ki, bütün dünyada vətəndaşların cəmiyyətin həyatında və dövlət işlərində iştirakının ən kütləvi formasıdır.
Seçkilərin keçirilməsi hüquqi və siyasi əhəmiyyəti ilə seçilir. Seçkilərin keçirilməsinin hüquqi əhəmiyyətini başlıca olaraq, vətəndaşların aktiv və passiv seçki hüquqlarının həyata keçirilməsinə hüquqi təminat verilməsi və Konstitusiya ilə müəyyən edilmiş dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqanlarının formalaşması təşkil edir. Siyasi əhəmiyyətə isə seçkilərin nəticələrindən asılı olaraq, ölkədə mövcud siyasi qüvvələr nisbətinin, demokratiyanın vəziyyətinin, seçicilərin arzu və istəklərinin, onların siyasi, iqtisadi və sosial sahələrdə olan tələblərinin müəyyən edilməsi daxildir.